İnsan hüquqları və Ətraf mühit

Dünyanın qurtuluşu insanların mülayimliyini və insan məsuliyyə tini əks etdirməkl ə insanın ürəyində və qüdrətindədir. Biz hələ də insanları yaradıcılığın yalnız bir hissəsi kimi deyil, zirvəsi kimi görən dağıdıcı və boş inancın təsiri altındayıq... Biz hələ də siyasət, elm və iqtisadiyyat qarşısında əxlaq nümünəsini necə göstərməli olduğumuzu bilmirik. Biz hələ də bütün hərəkətlə rimizin əsl mənasını anlaya bilmirik. Əgər bu hərəkətlər əqlidirsə, bu artıq məsuliyyətli olmaq deməkdir. Məsuliyyət isə mənim ailəmdən, ölkəmdən, firmamdan, müvəffəqiyyətimdən daha önəmli olan bir şeydir.
Vatslav Havel

Sizdən "Ətraf mühit" haqqında danışmaq istənilirsə, ilk növbədə nə düşünürsünüz? "Eurobarometer", bu suala iqlim dəyişikliyi, şəh ər və qəs əbələrdə çirklənmə, təbiətin mühafizəsi, neft dağılmalarına bə nzər insanlar tər əfindən yaranan fəlakətlər, sənaye qəzaları, zəlzələlər, daşqınlar və digər təbii fəlakətlər və təbii ehtiyatların tükədilməsi kimi cavablar bildirmişdir. Təəccüblü deyil ki, narahatlıq doğuran məsələlər ölkələr arasında müxtəlif formalarda dəyişir. Məsələn, bu narahatlıqlar Malta və Bolqarıstanda hava çirklənməsi olduğu halda, Baltikyanı ölkələrin vətəndaşları üçün bu, Baltik dənizindəki suyun çirklənməsi məsələsidir.

Ətraf mühitin vəziyyəti il ə bağlı daha geniş yayılmış narahatlıqlar çox yaxın zamanlarda nəzərə alınmışdır. Müxtəlif mədəniyyətlərdə və tarix boyunca insanlar ilə təbiətin geri qalan hissəsi arasında bir çox dini və fəlsəfi ənənələr olmuşdur. Son vaxtlara qədər "inkişaf etmiş" dünyanın təbi ətə ümumi münasibəti hökmranlıq və istismardan ibar ət olmuşdur. Yalnız 1960-cı illərin əvvəllərində daha çox cəmiyyətlər təbii ətraf mühitin məhvinin dərəcəsini ciddi şəkildə nəzərə almağa başladılar.

İnsanlar anladılar ki, tullantılarımızı təbiət ə atıb onların yoxa çıxmasını gözləyə bilmərik. Aydındır ki, bir yerdə baş verən hərəkətlər digər yerə təsir göstərir və bu, bizim indi və gələc əkdə, yerli və qlobal səviyyədə baş tutan istənilən hər əkətlərimizin - qazıntı, tikinti və ya əkin - nəticəsində baş verir. Beləliklə, ətraf mühitlə bağlı narahatlıqlar insanlıqla əlaqəli narahatlıqlardan ayrı tutula bilməz və onlar bərabərlik, hüquq və məsuliyyət prinsiplərinə əsaslanmalıdır. İnsan hüquqları ilə əlaqəli ətraf mühit təsirlərinin bir neçə nümunəsini aşağıda görə bilərsiniz:

Hava

 Motorlu nəqliyyat vasitələrindən və sənaye sahələrindən ətrafa yayılan emissiyalar vasitəsi ilə, habelə ev təsərrüfatlarının yanacaqları və tütün dumanı səbəbindən nəfəs aldığımız hava çirklənmiş ola bilər. Aşağı səviyyəli ozon və nəmişlik ilə müşaiyət olunan mikroorqanizmlər də digər çirkləndirici maddəl ərə aiddir. ÜST-nin Avropa Regionunda², hissəcikli maddələrə məruz qalma, demək olar ki, orta hesabla hər bir insanın 1 il ömrünü azaldır. Hava keyfiyyətinin aşağı olması yaşamaq hüququnu və fiziki və psixi sağlamlıq standartları hüququnu pozur.

Su

Dünyanın içməli su ehtiyatları artan əhalinin ehtiyaclarını ödəmək üçün, təkcə içmək v ə sanitasiya üçün deyil, həmçinin artan ərzaq istehsalı, sənaye prosesləri və istirahət tədbirləri üçün, tükədilir.³ 2011-ci ildə 1.1 milyard insanın - ümumi əhalinin hər yeddi nəfərindən birinin - təhlükəsiz və münasib su təminatına çıxış imkanları yox idi. Bu isə həmin insanların yaşamaq və sağlamlıq hüququnun açıq şəkildə pozulması demək idi. Ümumdünya S əhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayan 1.8 milyon insan, əsasən, 5 yaşdan aşağı olan uşaqlar, hər il təhlükəli su səbəbindən yaranan diareya (ishal) xəstəliklərindən vəfat edirlər.⁴

Torpaq

Dünyanın torpaq ərazisinin təqribən üçdə biri hazırda kənd təsərrüfatı üçün istifadə olunur və hər il milyonlarla hektar təbii ekosistemlər mənimsənilir.⁶

2010 FAO Qlobal Meşə Resursları Qiymətləndirməsinə görə, meşələrin illik xalis itkisi 7.3 milyon hektardır (18 milyon ar). Bir çox kənd təsərrüfatı fəaliyyəti yüksək dərəcədə çirkləndirici hesab edilir və dayanıqlı deyil. Müasir əkinçilik üsulları daha az işçi qüvvəsi tələb etdiyindən insanlar iş tapmaq üçün şəhərlərə köçmək məcburiyyətində qalırlar. Tarixdə ilk dəfə olaraq 2007-ci ildə ümumi əhalinin yarıdan çoxu şəhər ərazilərində yaşayırdılar.⁷. Torpaq əraziləri dağ- mədən və ya digər sənayelər üçün alınır, nəqliyyat sistemləri isə əraziləri parçalamaqla vəhşi təbiətin fəaliyyətinə mane olur. İnsan hüquqları ilə əlaqədar olaraq bütün bu dəyişikliklər mülkiyyət hüquqlarının, arzuolunan işə sahib olmaq hüququnun, ərzaq hüququnun və mədəni həyatda iştirak etmə hüququnun pozulmasına səbəb ola bilər.

Sual:Yaşadığınız mühitdə hava, su və torpaq hansı formalarda çirkləndirilmişdir?

Biz hər bir şeyin digəri ilə bağlı olduğu, məsələn, ərzaq zəncirləri, su və süxur əmələ gəlmə dövrləri vasitəsi ilə bağlı olan sonlu bir dünyada yaşayırıq. Təbiətdə bəzi təbii tarazlıqlar mövcuddur, lakin belə dövrl ərin ciddi pozulması məsələn, çirkl ənmə, yararsız əkinçilik tətbiqləri, suvarılma sistemləri və ya çoxlu balıq tutmaq kimi bəzi hadisələr bu təbii tarazlığı pozur. Çernobıl və Fukuşima nüvə fəlakətləri, Almaniyanın Qara Meşə ərazisində ağacların turşu yağışından məhvi, İspaniyanın cənubundakı səhralaşma, Özbəkistanda Aral dənizinin quruması və Türkiyədəki İlisu su bəndi layihəsi kimi hadis ələrin hamısı inkişaf prosesində insanlar tərəfindən bütün iqtisadi fəaliyyətlərlə əlaqədar və öz həyatları üçün ətraf mühitə vurduqları zərərlərin nümunələridir.

İqlim dəyişikliyi

“Yerin ətraf mühit keyfiyyətinin aşağı düşməsi və siklonlar, daşqınlar və quraqlıqlar kimi təbii təhlükələrin intensivliyinin və tezliklərinin artması insanların ərzaq təhlükəsizliyinə, sağlamlığına və sağlam həyat tərzinə qarşı həssaslığını artırır.”
BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı (UNEP).

İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin (IPCC) Dördüncü Qiymətləndirmə Hesabatına görə⁸, “Son bir neçə ildə, iqlim dəyişikliyi üzrə elmi tədqiqat və bilik əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır, təsdiq olunmuşdur ki, Yer iqliminin son illərdə istinməsi insan fəaliyyətinin, məsəl ən, üzvi yanacaqların yandırılmasının, nə ticəsidir. Yerin istinməsinin artıq ölçül ə bilən nəticələri var və gələcək tə sirlərin geniş miqyaslı olacağı və xərc tələb edəcəyi gözlənilir”. Hesabatda, ehtimal dərəcəsi 90% səviyyəsində qeyd edilir.

Ənənəvi enerji mənbələrindən istifadə (neft, qaz və s. kimi yanacaqların yandırılması) iqlim dəyişikliyinə səbəb olan əsas insan fəaliyyətl ərindəndir. Yanacaqlar yandıqca Yer atmosferinə karbon dioksid, su buxarı, metan, nitrus oksid buraxırlar, bu qazlar amosferdə günəşdə n gəl ən enerjinin hər əkətinin qarşısını alır və qlobal istiləşməyə səbəb olur. Bu proses bəzən "istixana effekti" kimi də adlandırılır. Karbon dioksid uzun müddət atmosferdə qaldığı üçün ən mühüm istixana qazı hesab edilir. Son 650.000 il ərzində karbon dioksid atmosfer təbəqələrindəki təbii diapazonundan kənara çıxmışdır. Bunun təsirləri isə çox ciddidir; 1995-ci ildən 2006-cı ilə qədər olan 12 ilin 11-i 1850-ci ildən başlayaraq (sənayeləşmənin başlanğıcı)⁹ qeydə alınan qlobal yer səthi temperaturunun ən isti illəri olmuşdur. Qlobal istiləşmənin mövcud və gözlənilən nəticələrindən bəziləri aşağıdakılardır:

Dəniz səviyyəsinin dəyişməsi. Dəniz səviyyələrinin yüksəlməsi bəzi kiçik ada ölkələrinin suyun altında qalmasına və milyonlarla insanın daşqın riski altında yaşamasına səbəb olacaqdır. Duzlu su dəniz səviyyəsindən aşağı yerləşən kənd təsərrüfatı sahələrinə t əsir edəcəkdir. Bu təsirlər artıq dünyanın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə Cənub-Şərqi Sakit Okean adalarında və Cənub-Şərqi Asiyada müşahidə olunmuşdur.

Ekstremal hava şəraiti. Daşqınlar, quraqlıqlar və qasırğalar daha intensiv və şiddətli müşahidə olunacaqdır.

Məhv olmalar. Əgər qlobal temperatur iki dərəcə selsi yüksələrsə, quruda yaşayan bütün canlıların 30% -inin məhv olma riski ilə üzləşəcəyi təxmin edilmişdir.¹⁰

Ərzaq qıtlığı. Temperaturun yüksəlməsi və yağışların dəyişməsi ilə Afrika, Yaxın Şərq və Hindistanda məhsuldarlıq aşağı düşəcəkdir.

Su qıtlığı. Yağışların dəyişməsi quraqlıq və ya daşqınlara səbəb olacaqdır. Bununla da, su qıtlığı yaranacaqdır.

Xəstəliklər. Temperaturun yüksəlməsi ilə malyariya kimi xəst əliklər, Qərbi Nil xəstəliyi, danq humması (danq qızdırması) və çay korluğu xəstəlikləri müxtəlif sahələrə keçəcəkdir.

“Həssas” ərazilərin məhv edilməsi. Otlaqların həddindən artıq istifadəsi, dağ meşələrinin qırılması, qeyri-münbit kənd təsərrüfatı torpaqların yaranması əvvəl göstərilən iqlim dəyişikliklərinə nisbətən daha həssas olacaqdır.¹¹

Ekoloji qaçqınlar. İqlim dəyişiklikləri digər ətraf mühit problemləri ilə birgə miqrasiyaya məruz qalma məcburiyyətində olan və ya ekoloji dəyişikliklərə görə sığınacaq axtaran insanların sayında yüksək artıma səbəb olacaqdır.

Sual: Ölkənizdə iqlim dəyişikliyinin təsirləri səbəbindən mövcud olan hər hansı bir problemi göstərə bilərsiniz?

Bərabərlik məsələləri

İqlim dəyişikliyinin təsirləri dünyada qeyri- bərabər hiss olunur. İPCC-yə əsasən dünyanın ən   yoxsul insanları daha çox əziyyə t çəkəc əkdir. İnkişaf etməkdə olan ölkələr öz coğrafi mövqeləri, aşağı əmək haqları, zəif institutları olan və kənd təsərrüfatı kimi iqlimə həssan olan sektorlardan daha çox asılı olan uyğunlaşmaq üçün resurslarla malik deyillər (məsələn, daha rütubətli və ya daha quru şəraitə uyğun olan müxtəlif məhsulları yetişdirməklə).
Bərabərlik məsələsinin digər aspekti isə iqlim təsirlərinin yumşaldılma xərclərinin necə bölüşdürülməsidir. Belə ki, bu xərclərin yanacağın daha səmərəli yandırılması üçün yeni müasirtexnologiyalara və ya bərpa olunan enerji mənbələrinə, məsələn külək, hidro və ya günəş enerjisinə keçidlə bağlı bölüşdürməsi çətinlik doğurur. 2011-ci ildə Durban şəhərində keçirilən İqlim Dəyişikliyi üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Çərçivə Konvensiyasının Tərəfl ərinin 17-ci Konfransında vəzifələrin necə bölüşdürməsi əsas müzakirə mövzusu idi və bu məsələ hələ də danışıqlar aparan şəxslər üçün bir problem olaraq qalır.
Bərabərlik məsələləri ədalət anlayışı ilə bağlıdır və bir çox insanlar "iqlim ədaləti" anlayışı haqqında danışırlar. “İqlim ədaləti” iqlim dəyişikliyi ilə yaranan qeyri-bərabər yüklərin (məsuliyyətlərin) aradan qaldırılması və yüngülləşdirilməsi üçün bir baxışdır. İqlim ədaləti, bütün insanların ədalətli davranmasıdır, və iqlim dəyişikliyinə və ya iqlim dəyişikliyinə yol açan və davamlı ayrı-seçkiliyə əsaslanan sisteml ərə və iqlim dəyişikliyinə qarşı siyasət və layihələrin yaradılması ilə insanların ayrı-seçkilikdən azad edilməsidir".¹²

İqlim dəyişikliyi insan rifahı üçün ən böyük uzunmüddətli təhlükə ola bilər və şübhəsiz ki, bu məsələyə təcili olaraq müraciət edilməlidir. Lakin iqlim dəyişikliyinə diqqətin ayrılmasının arzuolunmaz nəticələri də ola bilər: əslind ə müraciət edilməli digər səbəblər olan zaman çirkl ənmə, həddindən artıq balıq ovu və ya şəhərlərin inkişafı kimi digər ekoloji problemlərə və ya bu təzyiqlərin təsirləri ilə müşayiət olunan iqlim dəyişikliyinə kifayət q ədər diqqət yetirilməmişdir. Mərcan rifləri üçün olan təhdidlər yaxşı bir nümunə hesab edilə bilər. İqlim dəyişikliyi səb əbindən yaranan dəniz suyunun temperaturunun artması, yüksələn dəniz s əviyyələri və okeanların turşulaşması, mərcan riflərinə və dolayısı ilə onlarla yaşayışını qazanmış və ya asudə vaxtlarını onlarla keçirən insanların hüquqlarına təhlükə yaradır. Buna baxmayaraq, çirklənmə t əhlükəsi, aqrar fəaliyyət nə ticəsində yaranan çöküntülər, qida üçün həddindən artıq balıq ovlama, dəniz həvəskarları tərəfindən balıqların, ilbizlərin və mərcanların toplanması, qazıntı işlərinin aparılması dəniz riflərini iqlim dəyişikliyinin 70 il ərzində göstərəcəyi təsirdən daha tez məhv edə bilər.¹³

Əhali artımı

1804-cü ildə dünyada insanların sayı 1 milyard, 1927-ci ildə 2 milyard, 1959-cu ildə üç milyard, 1974-cü ildə dörd milyard, 1987-ci ildə beş milyard, 1998-ci ildə altı milyard və 2011-ci ildə yeddi milyard olmuşdur. Sürətli artım müsbət dəyişikliklərin bir yerə gəlməsi səbəbindən olmuşdur. Məsələn, inkişaf etmiş sanitariya, qidalanma və sağlamlıq xidmətləri insanların daha uzun ömürlü olmasına və daha çox uşağa sahib ola bilməl ərinə şərait yaratmışdır. Ancaq biz son dərəcə məhdud bir dünyada yaşayırıq və insanların artımı onları sığınacaq, qida və su ehtiyatları ilə təmin etməklə əlaqədar ətraf mühitə həddindən artıq təzyiq göstərir.

Ətraf mühitə təzyiql əri nəzərə alarkən, təkcə rəqəmlər deyil, həmçinin həyat tərzi və istehlak nümunələri də bərabərliyə qoyulmalıdır. Zəngin xalqlar, Avropada əksəriyyət kimi, dünya əhalisinin cəmi  20%-ni təşkil edir, lakin onların yaşayış standartları yüksək olduğundan resursların 70%-dən artığından istifadə edirlər. Beləliklə, əhali həm də bərabərlik məsələsidir.

Sual: Çin dövləti, "bir uşaq" siyasətini tətbiq etməklə uşaq doğulmalarının sayını azaldıbdır. Sizin fikrinizcə, Çin hökuməti bunu etmək haqqına sahibdir? Doğum səviyyələrini aşağı salmağın digər metodları barədə eşitmisiniz?

Problemlərin həll edilməsi

İnsan fəaliyyətlərinin ətraf mühitə təsirləri başladıqdan bəri, bizim yaşamağımıza kömək olan ətraf mühiti ən yaxşı necə qoruya bilərik sualı meydana çıxmışdır.

Bu suala cavabla bağlı yanaşmalardan biri, konkret məsələlər üzrə beynəlxalq müqavilələr vasitəsi ilə problemi həll etməkdir. BMT hava çirklənməsi, bioloji müxtəliflik, bioloji təhlükəsizlik, səhralaşma, nəsli kəsilməkdə olan növlər, gəmi çirkləndirmələri, tropik ağaclar, bataqlıqlar və balinaların məhvi ilə əlaqədar ətraf mühitin mühafizəsi üzrə bir sıra razılaşmalar və bəyannamələr qəbul etmişdir.¹⁵
Xloroflorokarbonların (XFK) və digər ozon məhv edən kimyəvi maddələrin istehsalını dayandırmaqla ozon təbəqəsinin qorunması məqsədi ilə həyata keçiril ən beynəlxalq tədbirlər çox çevik və təsirli olmuşdur. 1989-cu ildə Ozon qatını pozan maddə lər üzrə Monreal Protokolu qüvvəyə minmişdir. Bu protokolun nəticəsi olaraq ozon təbəqəsi, nəhayət ki, bərpa olunmalıdır.¹⁶

Digər bir nümunə olan Kioto Protokolu vasitəsi ilə (1997-ci ildə qəbul edilmiş, 2005-ci ildə qüvvəyə minmişdir və 2012-ci ildə müddəti başa çatmalıdır) ölkələrə istixana qazlarının emissiyalarını azaltmaq üçün xüsusi öhdəliklər qoyulmuşdur. Kioto Protokolu çox əhəmiyyətli hesab edilir, çünki bu protokol ədalətlilik və bərabərlik prinsiplərinə və "ümumi, lakin fərqli öhdəliklərə" əsaslanır. Başqa sözlə, sənayeləşmiş ölkələr daha çox öhdəlik götürməlidirlər, çünki onların adambaşına emissiyaları adət ən inkişaf etməkdə olan ölkələrin adambaşına düşən emissiyalarından orta hesabla 10 dəfə çox olur. 

2012-ci ildə bitməli olan bu Protokola dair danışıqlar və ratifikasiya kimi yeni bir beynəlxalq çərçivənin tətbiqinə ehtiyac duyulur ki, bunun vasitəsi ilə də istixana qazı emissiyalarının azaldılmasında davamlı və dayanıqlı tərəqqiyə nail olmaq olar. Bu səbəbdən bu protokolu imzalayan və həmçinin imzalamayan tərəflər arasında yenilənmiş bir siyasi öhdəliyə ehtiyac vardır.

İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (İDHP)
İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (İDHP) iqlim dəyişikliyinin qiymətləndirilməsi üzrə aparıcı beynəlxalq qurumdur. Bu qurum, BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı (UNEP) və Dünya Meteorologiya Təşkilatı (WMO) tərəfindən iqlim dəyişikliyi və onun potensial ekoloji və sosial-iqtisadi təsirləri haqqında məlumatların mövcud vəziyyəti ilə əlaqədar dünyanı açıq elmi mülahizələrlə təmin etmək üçün yaradılmışdır.
İDHP-i hökumətlərarası və elmi bir orqandır. Hal-hazırda BMT-yə və WMO-ya üzv olan 194 ölkə eyni zamanda İDHP-nın üzvüdürlər və bu ölkələr iqlim dəyişikliyi anlayışına uyğun olaraq dünya üzrə ən son elmi, texniki və sosial-iqtisadi məlumatları nəzərdən keçirir və qiymətləndirirlər. İDHP-nin elmi və hökumətlərarası statusuna görə, bu qurum qərar qəbul edən şəxslərə ciddi və balanslı elmi məlumatlar təqdim etmək üçün unikal bir şərait yaradır. Bu səbəbdən Təşkilatın işi müvafiq siyasətlə bağlı olmaqdan savayı, həm neytral siyasətə və həm də təlimatsız siyasətə əsaslanır.
İDHP hər hansı bir tədqiqat apamır və ya iqlimə bağlı məlumatları və amilləri izləmir. Dünyanın hər bir yerindən minlərlə alim könüllülük əsasında İDHP-in işinə yardım edir.

Hüquqlar və vəzifələr

1972-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Ətraf Mühit Konfransı ilə bağlı Stokholm Bəyannaməsi¹⁷ ətraf mühitin mühafizəsi üçün hüquqlara əsaslanan yanaşmanın başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilə bil ər. Bu Bəyannamə belə bir prinsipi nəzərdə tuturdu: “insan keyfiyyətli, layiqli və xoşbəxt həyat sürməyə imkan verən ətraf mühitdə azad, bərabər və müvafiq həyat şəraiti hüququna malik olmaqla, indiki və gələcək nəsillər naminə ətraf mühitin qorunması və yaxşılaşmasına görə məsuliyyət daşıyır.”
Dünyada yaşayan hər bir şəxsin ləyaqətlə və müvafiq həyat şəraitində ətraf mühitə dağıdıcı nəticələr vermədən yaşaması mümkündür? Əgər cavab “hə”-dirsə, onda necə? Ekoloji zər ərlər əsas ən inkişaf prosesinin nəticəsində yaransa belə, eləcə də zəif inkişafın nəticəsində ola bilər. Misal üçün, az inkişaf və onun nəticəsində yaranan yoxsulluq, insanların yemək bişirmək və istilik ehtiyaclarını ödəmək üçün odunun istifadəsini vacib edir və bu vəziyyət də meşələrin qırılmasına gətirib çıxardır. Otlaqların olmamasını nəzər ə alaraq, kənd təsərrüfatı torpaqlarında həddindən artıq otardılma çölləşməyə səbəb olur. Tullantı sularının təmizlənməsinin və zibil toplanmasının qeyri-kafi olması içməli suyun qıtlığı ilə nəticələnir. Yetərli t əhsilin olmaması təmiz bir mühitin milli s əviyyədə qorunmasını çətinləşdirir. Digər tərəfdən inkişaf prosesləri də ətraf mühitə başqa bir şəkildə təzyiq göstərir. İqtisadi mənfəətlər meşələrin məhv olmasına və qəbilə icmalarının yerlərinin dəyişməsinə və təbii ehtiyatların maksimum istismarına səbəb olur. Sənayeləşmə "inkişaf" adı ilə istehsal və istehlak zamanı havanı, suyu və atmosferi zəhərli və kimyəvi maddələrlə çirkləndirir.¹⁸

1989-cu ildə “Brundtland” Hesabatı ətraf mühit və inkişaf arasında mövcud olan ziddiyyətləri dayanıqlı inkişaf prinsipləri il ə həll etməyə çalışmışdı. Bu hesabatda “inkişafa gələcək nəsillərin öz ehtiyaclarını qarşılaya bilmə qabiliyyətinə zərər vurmadan günümüzün ehtiyaclarını qarşılamaq kimi tərif verilmişdir." Bu Hesabat, 1992-ci ildə BMT-nin Ətraf Mühit və İnkişaf üzrə Konfransının (həmçinin Yer Sammiti kimi tanınır) ərsəyə gətirdiyi Ətraf Mühit və İnkişaf üzrə Rio Bəyannaməsininin baza hissəsi idi. Bəyannamə (həmçinin “Gündəlik 21” adlanır) bəşəriyyətin ətraf mühitə təsir edə biləcəyi hər bir sahədə hökumətlər, təşkilatlar və fərdl ər tərəfindən qlobal, milli və yerli səviyyədə aparılacaq bir fəaliyyət planı idi. Rio görüşünün digər bir nəticəsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasıdır (BMT-nin İDÇK). BMT-nin İDÇK iqlim dəyişikliyi problemlərini həll etməklə əlaqədar hökumətlərarası səylər üçün ümumi bir çərçivə təmin edirdi.

Orxus konvensiyası

Ətraf mühit məsələlərinə dair informasiyanın əldə edilməsi, qərarların qəbul edilməsi prosesində ictimaiyyətin iştirakı və ədalət mühakiməsinə müraciət ilə bağlı Orxus Konvensiyası 1998-ci ildə BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası tərəfindən razılaşdırılmışdır. Konvensiya 40 ölkə və həmçinin Avropa İttifaqı tərəfindən ratifikasiya edilmişdir. Bu, "mövcud və gələcək nəsillərdən olan hər bir kəsin öz sağlamlığına uyğun olan bir mühitdə yaşamaq hüququnu" tanıyan ilk beynəlxalq sənəddir. Bu konvensiya həmçinin ətraf mühit məsələləri ilə bağlı ictimai məlumatların əldə edilə bilməsi, ekoloji qərarların qəbul edilməsində iştirak etmək və ekoloji qərarlarla bağlı müstəqil m əhkəmələrə çıxış imkanına malik olmaq hüququnu tanıyır. Əsasən Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələri tərəfindən ratifikasiya edilməsinə və çox zəif bir monitorinq mexanizminə malik olmasına baxmayaraq, konvensiya ətraf mühit və insan hüquqlarının birləşməsi ilə qlobal əhəmiyyət daşıyır. ¹⁹

Bərabərliyə, hüquqa, vəzifələr ə və ədalətə əsaslanan insan hüquqları yanaşması bir çoxları tərəfindən ətraf mühitin qorunması üçün "yol" kimi görülür. Lakin uzun illərdir ki, aktivistlər və ekoloji hərəkatın digər üzvləri bunların kifayət olmadığını iddia edirl ər. Onların fikrincə, əgər insan həyatı və sağlamlığı ətraf mühitin qorunmasının qarşısında dayanan məqsədlərdirsə , onda ətraf mühit yalnız insan rifahının qorunması üçün ehtiyac duyulan s əviyyədə qorunacaqdır. 2009- cu ildə Boliviyada Ana Yerin Hüquqları və İqlim Dəyişikliyi üzrə Dünya Xalqları Konfransının sonunda Ümumdünya Ana Yer Bəyannaməsi (2010) nəzərdən keçirilməsi üçün BMT-yə göndərilmişdir. Maddə 2-də deyilir ki, "Ana Yer bütün canlı varlıqlara dəstək olan həyati dövrləri, quruluşları, funksiyaları və prosesləri davam etdirmək və ya dayanıqlı olmaq və mövcud olmaq hüququna malikdir".

Ekosid cinayətləri

1976-cı ildə Seveso, 1984-cü ildə Bopal, 1986-cı ildə Çernobıl, 1998-ci ildə İspaniyadakı çirkab sularının dağılması və 2010-cu ildə Dərin Su Horizonu kimi ekoloji fəlakətlər geniş məhkəmə çəkişmələrinə səbəb olmuşdur. Halbuki, nə gələcək nəsillər, nə də ətraf mühit bu məhkəmə işində təmsil olunmurlar.

Ekologiyaya kəskin ziyan vuran biznesləri də ağır işlərlə məhkəmə qarşısına çıxarmaq olar. "Ekosid" termini Vyetnam müharibəsi dövründə Cənub-Şərqi Asiyadakı herbisid fəlakətindən sonra təbii mühitin böyük miqyaslı məhvi ilə əlaqəli olaraq yaradılmışdır. 2010-cu ilin aprelində Böyük Britaniyalı hüquqşünas Polly Higgins Birləşmiş Millətlər Təşkilatına "ekosidin" Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə gətirilə bilməsi üçün soyqırım, insanlıq cinayətləri, müharibə cinayətləri və təcavüzkar cinayətlər ilə yanaşı Sülhə qarşı Beynəlxalq Cinayət kimi tanınması təklifini irəli sürmüşdür.

Avropa Şurasının rolu

Avropa Şurası dayanıqlı inkişafı öz gündəliyinin ilk pilləsində yerləşdiribdir. Təşkilatın siyasətinə görə, iqtisadi inkişaf bəşəriyyətin əsas nemətlərini pozmamalıdır: Məsələn, ətraf mühit və landşaftların keyfiyyəti, insan hüquqları və sosial ədalət, mədəni müxtəliflik və demokratiya kimi aktivlər. Avropa Şurası iqlim dəyişikliyini dünyanın üzləşdiyi ən ciddi ekoloji problem hesab edir, onun insan hüquqlarına təsirlərini tanıyır və bununla bağlı iki istiqamətdə aktiv fəaliyyət göstərir: təbii ehtiyatlar və biomüxtəlifliyin qorunması, eyni zamanda dünyanın mə dəniyyətlərinin müxtəlifliyinin və vacibliyinin qorunması. Beləliklə, dayanıqlı inkişafın mədəni dirəyi dayanıqlılıq mədəniyyətini inkişaf etdirmək və mədəni müxtəlifliyi qorumaq üçün paralel cəhdləri labüd edir.

Avropa Şurası öz fəaliyyəti ilə bioloji müxtəlifliyin, ərazi planlaşdırılması və landşaftın idarə edilməsinin və mədəni və təbii ehtiyatların inteqrasiyasına əsaslanan dayanıqlı ərazi inkişafının xeyrinə Avropada kifayət qədər hüquqi mühitin formalaşdırılmasına kömək etmişdir. 1961-ci ildə başlanan Avropa Şurasının ətraf mühit proqramı Avropa Landşaft Konvensiyasını, Avropanın Canlı Təbiətinin və Təbii Mühitinin Qorunması haqqında Konvensiyanı və Mədəni İrsin Cəmiyyət üçün Dəyəri haqqında Çərçivə Konvensiyasını hazırlamışdır. Avropa Şurası həmçinin Qorunan Ərazilər üzrə Avropa Diplomunun da icraçısıdır. Bu Diplom 1965-ci ildə yaradılmışdır və ecazkar elmi, mədəni və estetik keyfiyyətlərə malik olan qorunan ərazilərə verilir. Bu ərazilər həmçinin dayanıqlı inkişaf proqramı ilə birləşdirilə bilən münasib mühafizə sxeminin subyekti olmalıdırlar.

İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasına Əlavə protokol vasitəsi ilə sağlam mühit hüququnun əlavə edilməsi üçün bir neçə səy göstərilməyinə baxmayaraq buna nail oluna bilinm əmişdir. Əks mövqe Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının 8-ci (şəxsi və ailə həyatı) maddəsinin böyük ekoloji pozuntulara tətbiq edilə bilməsi ilə əlaqədar idi.

Sual: Sizcə sağlam mühit hüququ İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasına əlavə edilməlidir?

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi

Bəzi şəxslər Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası tərəfindən qorunan insan hüquqlarından birinin pozulmasına səbəb olan ətraf mühitə bağlı məsələl əri Məhk əməyə uğurla gətirib çıxara bilmişdir. Məhkəmənin qərarında şə xsi və ailə həyatına hörmət hüququna, el əcə də ev hüququna, ədalətli məhkəmə araşdırmasına və məhkəməyə müraciət etmək hüququna, informasiya və fikirləri qəbul etmək və yaymaq hüququna, səmərəli hüquqi müdafiə vasitələri hüququna və öz mülkiyyətindən dinc şəkildə faydalanmaq hüququna müdaxilələr müəyyən edilmişdir.

Hamer Belçikaya qarşı

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi 27 noyabr 2007-ci il tarixli hökmü: Ərizəçi tikintiyə icazə verilməyən meşəlik ərazidə onun valideynləri tərəfindən inşa edilən evə sahib idi. Müvafiq meşə qanunvericiliyinin pozulmasına görə, inşa edilmiş bir evə sahib olduğu üçün məhkəmə ona qarşı araşdırmalar aparmış və qərara alınmışdır ki, torpaq sahəsi onun tərəfindən əvvəlki halına gətirilməlidir. Ərizəçinin evi zorla sökülmüşdü və o, şəxsi həyat hüququnun pozulduğundan şikayət edirdi. Məhkəmə ilk dəfə olaraq təsdiq etdi ki, ətraf mühit açıq şəkildə konvensiyada mühafizə olunmasa belə, o, cəmiyyətin və dövlət orqanlarının marağını kəsb etməklə özü-özlüyündə dəyərlidir. İqtisadi maraqlar və hətta mülkiyyət hüququ belə, ətraf mühit m əsələləri ilə qarşılaşdığı zaman prioritet hesab edilməməlidir. Bu, xüsusilə də dövlətin bu sahədə mövcud qanunvericiliyinin tətbiq edildiyi zaman olmamalıdır. Buna görə, dövlət orqanları ətraf mühitin qorunması ilə əlaqədar fəaliyyət göstərə bilmələri üçün müəyyən vəzifələrə malikdirlər.²⁰

Gənclərin iştirakı

1-ci f əsildə biz insan hüquqlarının təhsilinə dair ("haqqında, vasitəsilə və üçün") ölçülərini təsvir etdik və insan hüquqlarını müdafiə etmək üçün lazım olan bilik, bacarıq və münasibətləri yalnız təcrübədə öyrənilə biləcəyini vurğuladıq.”Gənclərin olduğu yerdən başlamaq” gənclərlə işləyən şəxsin şüarıdır və başlamaq üçün ətraf mühitlə əlaqəli fəaliyyə tə cəlb olunmaqdan daha yaxşı hara ola bilər? Məsələn, başlanğıc nöqtə, yol v ə ya bina tikintisi ilə əlaqədar olaraq yerli g ənclər qrupunun oyun sahəsindən məhrum edilməsi ilə bağlı narahatlıqlar ola bilər, və ya onlar öz karbon tullantılarını necə azalda biləcəkləri ilə bağlı öyrənmək istəyə bilərlər ya da onlar evlərini, məktəblərini, kollecl ərini və ya gənclər klublarını ekoloji cəhətdə n daha "təmiz" (karbon tullantıları olmayan və ya daha az olan) edə bilə rlər. Onlar regional və milli səviyyədə ictimai müzakirələrə və siyasi debatlara müxtəlif yollar ilə, məsələn, məktub yazmaqla, fəaliyyətlərini təqdim etməklə və yanümayiş keçirməklə təsir göstərə bilərlər.

Ətraf mühitin qorunması və onun haqqında maariflənmə məsələləri Avropada bir çox gənclər təşkilatlarının ilk prioriteti kimi müəyyən edilməsə belə, onlar üçün bu, əhəmiyy ətli bir məsələdir. Ekoloji təhsil və sərhəd tanımayan hərəkətlərə dair maariflənməni həyata keçirən və fəaliyyəti ətraf mühit və insan hüquqlarının qorunması məsələlərinə əsaslanan bir neçə Avropa gənclər təşkilatları və hərəkatları vardır. Avropa Gənclər Mərkəzlərinin proqramlarında nəzərdə tutulan əlaqədar fəaliyyətlər bir-birindən fərqli məsəl ələri - lakin çox yaxından əlaqəli məsəl ələri - məsələn, ərzaq təhlükəsizliyi, ekoloji ədalət, dayanıqlı inkişaf və iqlim dəyişikliyi kimi məsələləri əhatə edir.İmkanlar beynəlxalq səviyyədə də mövcuddur. BMT-nin İDÇK-sı, gənclərin iştirakının vacibliyini tanıyır və onların müvəqqəti seçki statusunu genişləndirir. Vaxtı uzadılmış bu status gənclərə rəsmi məlumat almağa, görüşlərdə iştirak etməyə və müzakirə yerl əri tələb etməyə imkan verir. Meksikanın Kankun şəhərində keçirilmiş bu yönümlü 16-cı görüşdə dünyanın hər yerindən olan gənclər təşkilatından 500-dən çox nümayəndə, gənc fəallar və təmsilçilər iştirak etmişdirlər.

“Gələcək üçün qayğı? Meşə üçün qayğı!”

Bu kampaniya, Avropa Gənclər və Ətraf Mühit (YEE) təşkilatının təşəbbüsü idi. 2011-ci ildə başlamış olan bu təşəbbüs kampaniyanı təşkil edən Albaniya, Çexiya, Finlandiya, Portuqaliya, Rusiya və Böyük Britaniyadan olan gənclərin cəlb olunması ilə gənc insanların dünya miqyasında meşələrin qorunması üçün səfərbər olunmasını təşviq edirdi. Kampaniya dünya miqyasında meşələrə qarşı təhdidlər barədə məlumatlılığın artırılması, gənclərin fəaliyyət göstərməyə təşviq edilməsi, yerli meşələri aşkar etmək və yerli meşələrə qayğı göstərmək üçün gənclərə kömək etmək məqsədi daşıyırdı http://www.yeenet.eu

Faydalı təşkilatlar və onların veb səhifələri

Yer Xartiyası, 21-ci əsrdə ədalətli, davamlı və dinc qlobal bir cəmiyyət qurmaq üçün fundamental etik prinsiplərin bəyanatıdır: www.earthcharterinaction.org

Dünya Ətraf Mühitin Müşahidə İnstitutu qlobal ətraf mühit məsələləri üzrə tədqiqatlar aparır: www.worldwatch.org

"İqlim Dəyişikliyinə Mübarizə üçün Birləşin", dünyanın müxtəlif yerlərindən olan cəmiyyətlərin bir araya gəlməsinin təşviq edilməsi və iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə ilə əlaqədar hərəkətə keçməsi üçün BMT-nin kampaniyasıdır: www.unep.org/unite/

Real vaxt dünya statistikası: www.worldometers.info

Karbon tullantınızı hesablayın: Bir neçə dildə olan, pulsuz və istifadə üçün asan onlayn alət: www.carbonfootprint.com

İqlim ədaləti: Dünyanın müxtəlif yerlərindən olan təşkilatlar və hərəkatlar şəbəkəsi olaraq sosial, ekoloji və gender ədaləti üçün mübarizə aparır: www.climate-justice-now.org

Kütləvi mərkəzi məlumat mənbəyi və milli statistikanı müqayisə etmək üçün əlverişli bir yol olan resurs: www.nationmaster.com

BMT-nin 2010-cu il Ümumdünya Gənclər Hesabatı. Burada gənclər və iqlim dəyişikliyi arasında əlaqə olduqca yaxşı izah olunur.

Beynəlxalq Yer Dostları. Dünyanın ən böyük qabaqcıl ətraf mühit şəbəkələrindəndir. Onlar günümüzün ən vacib ətraf mühit və sosial məsələləri ilə bağlı kampaniyalar həyata keçirirlər. www.foei.org

350.org, iqlim böhranını həll etmək üçün fəaliyyət göstərən qlobal xalq hərəkatıdır: www.350.org
Vikipediya, təşkilatın növünə görə (hökumətlərarası, hökumət və ya qeyri-hökumət) və ölkələr üzrə tanınmış ekoloji təşkilatların siyahısını təqdim edir: www.wikipedia.org

İstinadlar

1 www.healthybuilding.net/pvc/facts.html
2  ÜST Avropa regionu 53 üzv dövlətdən ibarətdir Tam siyahı üçün ÜST/Avropa broşurunun 8-ci səhifəsinə baxın: www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0017/122912/who_office_brochure-UK-www.pdf
3 www.unwater.org
4 Ətraflı məlumat üçün www.worldwater.org
5 www.icpdr.org/icpdr-pages/river_basin_management.htm
6 “Dünya Torpaq İstifadəsi Başlıca Ətraf mühit məsələsi kimi”, Science Daily, www.sciencedaily.com/releases/2005/08/050808065021.htm
7 www.unfpa.org
8 www.greenfacts.org/en/climate-change-ar4
9 IPCC, “Atmosfer Karbon Dioksidi”, IPCC Dördüncü Qiymətləndirmə Hesabatı: İqlim Dəyişikliyi 2007, www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/ch2s2-3.html#2-3-1
10 www.direct.gov.uk
11 www.righttoenvironment.org
12 www.climate-justice-now.org
13 L.M. Brander, və dig., “Okean turşulaşmasının mərcan riflərinə iqtisadi təsiri”, İqtisadi və Sosial Tədqiqat İnstitutu, işçi sənəd no. 282, Fevral 2009.
14 K. Brander, və dig, “Aid edilmənin dəyəri”, Milli İqlim Dəyişikliyi, Cild 1, May 2011, s 70.
15 Daha çox məlumat üçün baxın: www.unescobkk.org/rushsap/resources/shs-resources/environmental-ethics-resources/environmental-treaties
16 http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2006/26may_ozone/
17 www.unep.org/Documents.Multilingual/Default.asp?documentid=97&articleid=1503
18 www.unescap.org/drpad/publication/integra/volume2/malaysia/2my04a.htm
19 www.coastalwiki.org; www.unece.org
20 www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/0C818E19-C40B-412E-9856-44126D49BDE6/0/FICHES_Environnement_EN.pdf
21 www.un.org/esa/socdev/unyin/documents/ch05.pdf
22 http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_372_en.pdf