KİV-in rolu

Kütləvi informasiya vasitəl ərinə "ənənəvi" yayım vasitələri kimi televiziya, radio, kino, CD və ya DVD, çap mətbuat, eləcə də bizim əsas informasiya əldə etmək mə nbəyimiz olan internetlə əlaqəli İnternet şəbəkəsi kimi xidmətlər daxildir. Cəmiyyətimizdə KİV-in rolu çox vacib olmuşdur, belə ki, günümüzdə həyatımızı televiziya, elektron poçt, video paylaşım saytları, onlayn xəbər portalları və ya bloqları olmadan təsəvvür etmək çətindir. Dünyaya açılan bir pəncərə kimi onların rolu hələ də artmaqdadır. KİV sosial qarşılıqlı əlaqələr və kommunikasiya üzrə bir forum kimi yeni funksiyalar əldə etmişdir, belə ki, burada mal almaq və ya satmaq, istənilən məqsəd üçün məlumat toplamaq və ya özünüzün yaratdığı mətbuat məzmununu paylaşmaq imkanları mövcuddur.

Uzun müddətdir ki, ənənəvi kütlə vi informasiya vasitələri - bəzən demokratiyanın üç ənənəvi hakimiyyəti ilə (qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti) müqayisədə "dördüncü hakimiyyət" kimi də adlandırırlar - vətəndaşlara zərər verəcək hökumət siyasətlərini sorğu- sual etməklə vətəndaşlara müttəfiq olmuşdurlar. Lakin 2003-cü ildə Braziliyanın Porto Alegre şəhərində təşkil edilən Dünya Sosial Forumunda çıxış edən jurnalist və universitet professoru İgnasio Ramonet iddia edirdi ki, ənənəvi KİV transmilli şirkətlər tərəfindən idarə edildiyinə görə onlar düşmənə çevrilmişdirlər: kütləvi informasiya vasitələri onları qorumaq əvəzinə insanları istismar etmək və incitmək gücünə malikdir.¹ Bəzi insanlar beşinci güc kimi interneti vurğulayırlar, belə ki, internet problemləri üzə çıxartmaq və gözətçi kimi xidmət etməklə ənənəvi KİV ilə rəqabət aparır, həmçinin vətəndaş hərəkatını təşkil etmək üçün yeni bir kanal təqdim edir

KİV-lərin, xüsusən də, internetin yüksələn gücü insanların maariflənməsinə, iştirakın səviyyəsinin artmasına və informasiyaya çıxış imkanlarının genişlənməsinə xidm ət edə bilməklə yanaşı, özünəməxsus təhlükələrə malikdir. Kütləvi informasiya vasitələri mərhəmət hissini və qlobal insan hüquqları üzrə fəallıq kampaniyalarını təşviq etməklə yanaşı, insanları nifrət, stereotip və yanlış informasiyalar ilə təmin edə bilərlər. Xüsusilə uşaqların və gənclərin onlayn risklərə məruz qalma ehtimalı daha çoxdur.

KİV-in təbiətini dəyişən bəzi ölçülər:

• Günümüzdə, xəbərləri əldə etmək üçün qəzet, televiziya və radio kimi ənənəvi formatlardan daha çox onlayn mətbuat mənb ələrinə, peyk televiziyasına, bloqlara və sosial şəbəkələrə güvənirik. Biz məlumatları yalnız ənənəvi təlim keçmiş jurnalistlərdən deyil, həmçinin vət əndaş jurnalistlərdən və diktorlardan alırıq. Bu, bizim sosial və siyasi mənzərəmizə təsir edir. Bu həm də informasiya inqilabının hökumətlər üçün nə anlama gələ biləcəyindən qorxan repressiv hökümətlərin istifadə etdikləri taktikaların dəyişdirilməsinə gətirib çıxardır.

KİV-də siyasi etirazların yayımlanması
1968-ci ildə Praqa Baharı əsnasında mətbuat və ifadə azadlığına dair çağırışlar Çexiya radiosu ilə yayımlanmışdı. 1979-cu ildə İran inqilabı qaçaqmalçı kasetlərdə olan çıxışların yayılması sayəsində genişlənmişdi. 1989-cu ildə Çin Tiananmen Meydanında etiraz aksiyaları faksla yayılmışdı. 2004-2005-ci illərdə Ukraynanın Narıncı İnqilabı İnternet və mobil telefonların istifadəsi ilə təşviq edilmişdir. Onilliyin sonuna doğru sosial etiraz üçün vasit ələr Facebook, digər sosial şəbəkələr, Youtube və Twitter olmuşdur, İranda 2009-cu ildə seçkiləri sonrasında baş tutmuş etirazlar, 2010 və 2011-ci ildə Tunis və Misirdə inqilablar və Şimali Afrika və Ərəb dünyasındakı etirazlar nümayiş etdirmişdir.

• Telekomunikasiya və mətbuat texnologiyalarının sürətli inkişafı KİV-in təbi ətini olduqca çox dəyişdi; onlar baş verən hadisələrin ayrılmaz bir hissəsi oldular. Canlı yayımın özü yeni bir hadisəyə çevrildi. Biz canlı olaraq yalnız futbol matçlarını deyil, həmçinin yaxınımızda və ya dünyanın uzaq bir küncündə baş verən zorakı hadisələri də görə bilərik. 
• Kommersiya maraqları, proqramların müxtəlifliyinin, eləcə də azlıqlara, alternativ mədəniyyətlərə və alt mədəniyyətlərə aid proqramların yayımlanmasının qarşısını alır. Xəbərlər və cari vəziyyətlə əlaqədar reportajlar yüksək auditoriya reytinqlərinə səbəb olur. Xəbərlərin təqdimatı, KİV-in izləyicilərə təqdim etdikləri gerçəkliklərdən seçilmiş qısa parçalar çox vaxt önəmsiz, qəribə və qalmaqallı xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur. Hal-hazırda kommersiyalaşmağa məcbur qalmış ictimai xidmət göstərən televiziya və radio şirkətlərinin xərclərini ödəmək üçün daha az istək vardır.

• Qlobal telekommunikasiya şəbəkələri yalnız məlumat vermək və əldə etmək üçün bir vasitə kimi xidmət etmirlər, onlar həmçinin məlumatları ən qiymətli aktivlərdən birinə və yeni qlobal informasiya iqtisadiyyatının əsasına çeviriblər. Müvafiq infrastruktur ilə yanaşı, bu aktivlərə daha çox sahib olanlar böyük iqtisadi qüvvəyə malikdilər və bu qüvvələr də siyasi və diplomatik təsirlərə çevrilə bilər.
• Kommunikasiya texnologiyasının və genişzolaqlı mətbuat şəbəkələrinin inkişafı bizim həyat tərzimizi dəyişdirmişdir. İnsanlar iş saatlarının və boş vaxtlarının əhəmiyyətli bir hissəsini ekran qarşısında keçirirlər. Məsafədən işləmək və e-öyrənmə bütün dünya üzrə sürətlə genişlənmişdir. Valideynlər uşaqlarının TV, video oyunları, mobil telefonlar və ya icma saytlarına artan aludəliyindən narahatdırlar, lakin böyüklər də təsirə məruz qalır, sadəcə onların üstünlük verdiyi mətbuat növü fərqlənə bilər.

Sual: Uşaq olduğunuz dövrdən etibarən mətbuatdan istifadəniz necə dəyişmişdir?

KİV və insan hüquqları

İfadə azadlığı

Mətbuata ən sıx bağlı olan insan hüququ, yəqin ki, fikir və ifadə azadlığı hüququdur. İfadə azadlığı, insan hüquqları alətlərində olduğu kimi, məlumatı qəbul etmək və ya yaymaq hüququnu, səssizlik hüququnu, öz fikirlərinizi formalaşdırmaq hüququnu, məsələn, geyimləri, baş geyimlərini, musiqini, ədəbiyyatı və filmi seçmək hüququnu əhatə edir; bu hüquqa bədii ifadə, siyasi çıxış, kommersiya çıxışı, akademik azadlıq və jurnalistlərin hüququ da daxildir. Qeyd olunan məsələlər şəxslərin özünü istədiyi kimi görə, ləyaqətli davrana, həyatda məna və həqiqət axtara bilməsi və öz şəxsiyyətinin inkişafı üçün bu hüququn vacibliyini aydın şəkildə göstərir. Bu azadlıq həmçinin tərəqqiyə nail olmaq və bərabərliyi, demokratiyanı və özünü idarəetməni həyata keçirmək üçün icmalara və bütün cəmiyyətlərə də vacibdir. İfadə azadlığı özlüyündə çox vacibdir və bir çox digər hüquq və azadlıqlardan istifadə üçün ilkin şərtdir.

Hökumətlər həmişə insan kütlələrinə təsir göstərmək və dəstək əldə etmək üçün və ya müxalifətin belə hərəkətləri etməsinə mane olmaq üçün kütləvi informasiya vasitələrinə və/və ya mətbuata çıxışa nəzarət etməyə çalışmışdırlar. Ancaq yüksək səviyyədə nəzar ət edilən mətbuat insanları sosial maariflənmədən, qlobal hadisələr üzrə biliklərdən, etibarlı təhlillərdən, həmçinin iqtisadiyyatın vəziyyəti ilə bağlı məlumatlardan, siyasi inkişaflardan və ictimai faktlardan məhrum edir.

KİV-lərə dövlət nəzarəti yüksək hədəfli bir şəkildə, məsələn, milli təhlükəsizlik adı ilə internet trafikini və ya telefon danışıqlarını yoxlamaqla həyata keçirilə bilər. Digər zamanlarda hökumətlər xüsusi mətbuatlara çıxış imkanını tamamilə dayandırmağa çalışırlar. Nümunələrə İranda 2009- cu ilin ortasında və Misirdə 2010-cu ilin sonunda mobil telefon şəbəkəsinin bağlanması, radio stansiyaların, peyk televiziyanın sıxışdırılması, etnik zorakılıq haqqında məlumatların ötürülməsinin qarşısını almaq üçün jurnalistlərin Sincan münaqişə zonalarından təcrid olunması daxildir.

Hökumətlərin KİV-ə nəzarət etməsi Avropada da narahatlıq doğurur. Məsələn, 2011-ci ildə Macarıstanda özəl məzmun təminatçıları da daxil olmaqla bütün kütləvi informasiya vasitələrinin çıxışlarına nəzarət etmək, bəzi qeyri-dəqiq müəyyən edilmiş prinsiplər səbəbindən c ərimələr tətbiq etmək, kütləvi informasiya vasitələrini dayandırmaq və ya bağlamaqla əlaqəli mətbuatı idarəetmə orqanlarının gücləndirilməsi ilə bağlı mətbuat qanunu qəbul edilmişdir. Bir sıra digər Avropa ölkələrind ə böhtana görə hələ də cinayət məsuliyyəti tətbiq olunur. Jurnalistlər hər hansı bir insanı incidən faktlar və ya fikirlər barədə danışmaq və ya yaymaq istəyərkən həbs edilə bilərlər. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, böhtan halları ilə bağlı qərarlarında dəf ələrlə bəyan edib ki, “… yalnız istisna hallarda həbs cəzasının tətbiq olunması, məsələn, digər fundamental hüquqların ciddi şəkildə pozulması halında (nifrət dolu nitq və ya zorakılığa təhrik kimi) …”³

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, 10 (2) maddəsinə uyğun olaraq ifadə azadlığının nə qədər məhdudlaşdırıla biləcəyi ilə bağlı bir çərçivə yaratmaq üçün uzun bir yol qət etmişdir. Məhkəmə qeyd etdi ki, bu hüquq "demokratik cəmiyyətin əsas prinsiplərindən biridir"⁵ v ə jurnalist azadlığı jurnalistlərə hətta insanlarda "incikliyə, şoka və ya narahatlığa" səbəb olsa belə, "şişirtmə dərəcəsindən və ya hətta təxribatdan"⁶ istifadə etməyə imkan verir.

İfadə azadlığına qarşı on təhlükə

Hər il ifadə azadlığı üzrə dörd beynəlxalq xüsusi məruzəçi birgə bəyanat yayımlayırlar. 2010-cu ildə hazırlanan bəyanatda ifadə azadlığına dair aşağıdakı on əsas təhlükə təsbit edilmişdir:⁷
1.    Hökumətin mətbuat üzərindəki nəzarət mexanizmləri
2.    Cinayət iftirası
3.    Jurnalistlərə qarşı zorakılıq
4.    İnformasiya əldə etmək hüququ üzrə məhdudiyyətlər
5.    İfadə azadlığı hüququndan istifadə edilməsində ayrı-seçkilik
6.    Kommersiya təzyiqləri
7.    İctimai televiziya və radio xidmətlərinin və icma yayımlarının dəstəklənməsində çətinliklər
8.    Təhlükəsizlik və ifadə azadlığı
9.    İnternetdə ifadə azadlığı
10.    İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarına çıxış imkanı

İnformasiya əldə etmək hüququ

İnformasiya əldə etmək hüququ - və ya bilmək hüququ - ümumi ictimaiyyətin sərbəst məlumat axınında iştirak edə bilməsin ə və onların cəmiyyətdə baş verənlərdən agah olmasına imkan verir. Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakta əsasən, ifadə azadlığı hüququna "...məhdudiyyətlərdən asılı olmayaraq hər cür məlumat və ideyaları axtarmaq, əldə etmək və yaymaq azadlıqları daxildir". Məlumatları axtarmaq və əldə etmək, insanların informasiya əldə etmək hüququnu özündə ifadə edir.

Mətbuat, qəzet və jurnallar (çap və ya onlayn olmasından asılı olmayaraq) və televiziyada olan xəbər proqramları vətəndaşların məlumatlar tapa biləcəyi əsas mənbələrdən biridir. Mətbuat vasitələri tamaşaçılara etibarlı məlumatı yalnız onların bütün məlumatlara – qanunla müdafiə olunmuşlar istisna olmaqla – çıxış imkanı təmin edildikdə verə bilərlər. Fərdlərin dövlət orqanlarının onlar barəsində malik olduğu məlumata azad çıxışı olmalıdır. Bundan əlavə, hazırki informasiya cəmiyyətində yalnız məlumata çıxışda bərabərsizliklər aradan qaldırılarsa, təhsil, təlim, elm, texnologiya və işə bərabər çıxış təmin oluna bilər.

Sual: Bilmək hüququ sizin üçün nə deməkdir?

KİV ilə əlaqəli ziddiyyətli insan hüquqları

İfadə azadlığı digər insan hüquqları ilə ziddiyyət təşkil edə bilər. Belə insan hüquqlarının bir qrupuna şəxsi həyat, ailə, mülkiyyət və şəxsi yazışmaları əhatə edən şəxsi hüquqlar və nüfuzumuza və ya şərəfimizə qarşı hücumlardan müdafiə hüquqları aid edilə bilər. Məsələn, çox zaman məşhur insanların razılığı olmadan onların özəl həyatının foto şəkillərini və şəxsi həyat barədə məlumatları dərc etməklə məxfilik hüquqlarını pozduqlarına görə KİV-i günahlandırılırlar.

Bundan əlavə, bu azadlıqdan nifrəti təhrik etmək üçün istifadə olunduğu hallarda və ya nifrətə yol açan və qərəzli çıxışların xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən hallarda ifadə azadlığı ilə ayrı- seçkiliyin qadağan edilməsi hüququ arasında ziddiyyət riski də vardır. Nifrət dolu çıxışlar KİV vasitəsi ilə təbliğ edildiyi zaman daha böyük və daha zərərli bir təsirə malik ola bilər. Nifrət dolu çıxışların qanuni qadağan edilməsinə ehtiyac duyan və belə qadağaların ifadə azadlığı təminatını ləğv etməsini lazım bilən beynəlxalq bir konsensus vardır.

İfadə azadlığı mütləq bir hüquq deyildir. ÜİHB-in 29- cu maddəsinə əsasən, hüquq və azadlıqların həyata keçirilməsi başqalarının hüquq və azadlıqlarının lazımı qaydada tanınması və onlara hörmət edilməsinin təmin edilməsi məqsədi ilə məhdudlaşdırıla bilər. Xüsusilə AİHK-in 10-cu maddəsində bildirilir ki, ifadə azadlığınının həyata keçirilməsi "milli təhlükəsizlik, ərazi bütövlüyü və ya ictimai asayiş maraqları naminə, iğtişaşın və ya cinayətin qarşısını almaq üçün, sağlamlığın və mənəviyyatın qorunması üçün, digər şəxslərin nüfuzu və hüquqlarının müdafiəsi üçün, məxfi şəkildə əldə edilmiş məlumatların açıqlanmasının qarşısını almaq üçün və ya ədalət mühakiməsinin nüfuz və qərəzsizliyini təmin etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik c əmiyyətdə zəruri olan müəyyən rəsmi tələblərə, şərtlərə, məhdudiyyətlərə və ya sanksiyalara məruz qala bilər.”

Son illərdə daha çox diqqət mərk əzində olan sahələrdən biri də düşüncə, vicdan və din azadlığı üzrə insan hüquqlarından irəli gələn inam və dinə hörmət səbəbindən ifadə azadlığının məhdudlaşdırılmasıdır. Onlar jurnalistika təcrübəsində təlimatların, yaxşı təcrübənin və etikanın əh əmiyyətinə diqqət yetirmişdilər. Avropa Şurası və ya YUNESKO kimi hökumətlərarası təşkilatlar, Avropa Şurasının Müstəqil Mətbuat Alyansı kimi şəbəkələr və "MADDƏ 19" kimi QHT-lər də daxil olmaqla bir çox təşkilatlar etik prinsiplər və informasiya verməklə bağlı peşəkar qaydalar hazırlamışdırlar.
Bu sənədlər insan hüquqları standartlarına uyğundur və maraqlı tərəfləri də bu standartlara uyğunlaşmaya    çağırır.    Lakin    bununla    yanaşı,    bu    spektrin    digər    tərəfində,    qanuni    ifadələri məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə hökumətlər tərəfindən anti-ekstremist qanunvericiliklərin sui-istifadə edilməməsinin təmin olunması ilə bağlı narahatlıqlar mövcuddur.¹¹

Digər əsas bir sual isə, söz azadlığı fəallarının çox zaman vurğuladıqları mətbuat plüralizminin vacibliyi məsələsidir. Mətbuat plüralizmi KİV-də bəzən insan hüquqlarına qarşı intuitiv ola bilən "balans" məsələsindən fərqlidir. İnsan hüquqları pozuntuları barədə məlumat verərkən, biz balanslı olmaq üçün mütləq insan hüquqlarını pozanların da səsini eşitdirməliyik? İqlim dəyişikliyinə dair məlumat verərkən, belə fikirl ərin yalnız bir fərziyyə olduğunu iddia edən bəzilərinin mesajlarından "balans" yaratmaq üçün istifadə etməyimiz vacibdir?

Mətbuat plüralizmi bir neçə şəxs t ərəfindən mətbuatın mülkiyyətinə müdaxilə etməklə əlaqəlidir - bu da balanslaşdırılmamış reportajlar, siyasi güzəştlər və başqalarına səs verməkdən imtina ilə bağlı hər cür narahatlıqlara səbəb olur. Plüralastik bir mətbuat mənzər əsi üç böyük tamah əməllərinə qarşı müqavimət göstərə bilər: yaxşı əhatə dair əsi mübadiləsi üçün siyasətçilərin KİV manipulyasiyası, yüksək maliyyə t əşkilatlarının və bankların fəaliyyətinin daha az ciddi şəkildə yoxlanılması məqsədi ilə KİV manipulyasiyası və KİV tərəfindən seçkilərin manipulyasiyası.

Sual: Sizin ölkənizdə KİV mənzərəsi necədir? Əsas mətbuat xəbərlərinin sahibi kimdir? Plüralizm hansı səviyyədə mövcuddur?

İnternet idarəçiliyi və Avropa Şurası

İnternet bir-biri ilə əlaqəli kompüter şəbəkələrinin qlobal bir sistemidir və onun fəaliyyəti mərkəzləşdirilmir. Qeyd olunanlar interneti ifadə azadlığı üçün qlobal bir foruma çevirməklə yanaşı, həm də məsuliyyət və idarəetmə haqqında sualları da ortaya çıxardır.

İnformasiya cəmiyyətindəki daimi inkişaflar beynəlxalq t əşkilatları onlayn mühitlərdə insan hüquqları prinsipl ərinin qorunması və saxlanılması ilə bağlı problemlərlə üz-üzə qoyur. Bu çətinlikləri qarşılamaq üçün Avropa Şurası müxtəlif konvensiyalar və tövsiyələr hazırlamışdır. Bu cür sənədlərdə n biri Kiber cinayətkarlıq haqqında Konvensiyadır (2001) və bu Konvensiya yeni cinayət növlərindən, həmçinin ənənəvi cinayətlərin yeni texnologiyalar vasitəsilə törədilməsindən qorunma məqsədi ilə hazırlanıb. Bu konvensiyaya Əlavə Protokol kompyuter sistemləri vasitəsi ilə törədilmiş irqçi və ksenofobik xarakterli əməllərin cinayət sayılması üçün çağırışlar edir.

Digər vacib bir al ət Rəsmi Sənədlərə Çıxış haqqında Konvensiyadır (2008) və bu sənəd h ər hansı bir səbəbdən ayrı- seçkilik edilmədən, müraciət əsasında dövlət orqanlarının saxladığı rəsmi sənədlərə çıxış imkanı ilə bağlı hər bir kəsin hüququnu təmin edir.

Avropa Şurası ifadə azadlığını və digər insan hüquqları və prinsiplə rini yeni mətbuat mühitində qorumaq üçün digər maraqlı tərəflərlə internetin idarə olunması ilə bağlı birgə fəaliyyət göstərir. Nazirlər Komitəsi İnternetin idarəedilməsi üzrə 10 prinsip qəbul etmişdir ¹⁴ və sosial şəbə kələrin, onlayn oyunların və ya onlayn saytların AİHK-in 10-cu Maddəsində müəyyən edilmiş mətbuat azadlığı hüquqlarına və məsuliyyətlərinə riayət etmələrini tövsiyə edən yeni bir mətbuat anlayışını təklif etmişdir¹⁵ və üzv dövlətlərə ifadə azadlığının və informasiyaya çıxış imkanının təminatçısı olan qlobal, sabit və açıq internetin qorunması üçün əməkdaşlıq çərçivəsi təklif etmişdir¹⁶.

Əsl demokratiya üçün mətbuat azadlığının vacibliyi "sərbəst toplaşmaq azadlığının və internet platformalarında və onlayn xidmət təminatçılarında özəl fəaliyyət göstərən assosasiyaların qorunması ilə bağlı Bəyannamə"də yenidən təsdiqlənmişdir.¹⁷

İnternetin idarəedilməsi üzrə 10 prinsip

21 sentyabr 2011-ci ildə Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi tərəfindən qəbul edilmişdir.1.    Bütün əsas hüquq və azadlıqların qorunması və onların universallığının, bölünməzliyinin, qarşılıqlı asılılıqlarının və qarşılıqlı təsirlərinin təsdiqi.
2.    Hökumətlərin, özəl sektorun, vətəndaş cəmiyyətlərinin, texniki icmaların və istifadəçilərin birgə tam iştirakını təmin etmək.
3.    Beynəlxalq internetlə əlaqəli ictimai siyasi məsələlər üzrə dövlətlərin məsuliyyətlərinin təsdiqi.
4.    Əsas hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi üzrə internet istifadəçilərinin gücləndirilməsi və internetin idarəedilməsində iştirakın təmin edilməsi.
5.     İnternetin qlobal təbiətini və universal çıxış məqsədini tanıyaraq internetin universallığı.
6.    İnternetin təhlükəsizliyini, sabitliyini, dözümlülüyünü və möhkəmliyini təmin etməklə onun bütövlüyü.
7.    İnternetin gündəlik idarə edilməsi üçün məsuliyyətin mərkəzləşdirilməmiş xarakterinin qorunması.
8.    İnternetdə açıq standartların, qarşılıqlı fəaliyyət imkanlarının, eləcə də onun özəl təbiətinin qorunması.
9.    İnternet-əsaslı məzmuna, tətbiqlərə və xidmətlərə mümkün olan ən yaxşı imkanı təmin etmək.
10.    İnternetdə və ya internet vasitəsilə mədəni və linqvistik müxtəlifliyin qorunması.

KİV və gənclər

KİV, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları bu gün gənclərin həyatında əsas rol oynayır və onlar gənclərin mövcud nəslini formalaşdıran əsas amillər arasındadırlar. Bir çox uşaqlar "rəqəmsal" əhli sayılırlar: onlar IT texnologiyaların gündəlik həyatın bir hissəsi olduğu bir mühitdə böyüyür və onlar gəzm əkdən və ya danışmaqdan əvvəl rəqəmsal cihazlardan istifadə etməyi öyrənirlər. Nəticə olaraq, beyin strukturlarının belə əvvəlki nəsil uşaqlardan fərqli olduğu qəbul edilmişdir! Buna baxmayaraq, gənclər və onların valideynləri arasında bu rəqəmsal uçurumun mövcudluğu sual altına alınmışdır.¹⁹ Bəzi araşdırmalar göstərir ki, rəqəmsal bölünmə yaşla deyil, əslində texnologiyalara çıxışla və imkan ilə xarakterizə olunur.²⁰

Gənclər hər gün müəyyən saatlarını televiziyanı seyr etməklə, onlayn oyunlar oynamaqla, kiminləsə çatlaşmaqla, bloqerliklə məşğul olmaqla, musiqi dinləməklə, şəkillərini paylaşmaqla və digər insanlar ilə onlayn ünsiyyət qurmaq üçün axtarışlar etməklə keçirirlər. Bu virtual dünya həm imkanlar, həm də tələlər təklif edə bilər. Elektron, rəqəmsal və onlayn KİV-dən istifadə etməyin çoxsaylı müsbət təsirləri vardır: bunlara əyləncəli, maarifləndirici və ictimailəşdirici təsirləri aid etmək olar. Bununla yanaşı, KİV-in hansı formada istifadə olunmasından asılı olaraq onlar gənclərə və cəmiyyətlərə zərər verə bilərlər. İstər yayım vasitəsi ilə, istərsə də onlayn rejimdə fəaliyyət göstərən kütləvi   informasiya vasitələrinin təsirləri müzakirə ediləsi bir məsələdir; və bu məsələni araşdıranlar aşağıdakı mənfi təsirləri müşahidə etmişlər:

Televiziyanın qarşısında sərf olunan vaxt: Hesab edilir ki, ekran qarşısında xeyli vaxtın sərf edilməsi yuxu problemlərinin və zəif məktəb göstəricilərinin olmasına şərait yaradır.

Zorakılıq: KİV-də olan zorakılığın mənimsənilməsi ilə baş verən təcavüzkar və zorakı davranışlar arasında ehtimal nisbəti mövcuddur.

İstehlakçılıq: Fərqli formalarda olan reklamlar auditoriyanı manipulyasiya etməkdə ittiham olunur.

Dəyərlər: Gənclər özləri haqqında daha az düşünməyə və KİV tərəfindən müəyyən edilmiş dəyərlərə riayət etməyə meyllidirlər.

Stereotiplər: KİV zərərli və ya qeyri-real sosial stereotipləri, xüsusilə də cinsi rola və etnik xüsusiyyətlərə aid streotipləri yaymağa davam etdirdiyinə görə ittiham olunur.

Özünə hörmət: Əylə ncəli KİV-in gəncl ərin üslubuna və şəxsiyyətlərinə artan təsirləri vardır. KİV tərəfindən təqdim olunan modellərin rolu ilə əlaqəli "ideallar" gənclərdə məyusluq yaradır və özünə hörməti aşağı salır, çünki bu ideallara uyğun yaşamaq faktiki olaraq mümkün deyildir. "Mükəmməl" olmaqla bağlı təzyiqlər çox zaman yemək pozğunluqları xəstəlikləri də daxil olmaqla sağlamlıq problemlərinə gətirib çıxardır.

İnformasiya kommunikasiya texnologiyasında olan inkişaflar böyük imkanlar yaratmaqla yanaşı, həm də uşaqlar və gənclər üçün yeni təhlükələr yaradır. Məsələn, onlar arzu edilməyən reklamlar üçün istifadə edilə bilən şəxsi məlumatların açıqlanmasına və başqalarını istismar edən onlayn "yırtıcılar" üçün otaqların təmin edilməsinə laqeyd ola bilərlər. Müasir informasiya texnologiyaları – digər texnologiyalarda olduğu kimi - verbal hücumlar və ya foto yaxud videoların sui-istifadəsi vasitəsi ilə cinsi təcavüz, cinsi hədə-qorxu, homofobik hücumlar və gender əsaslı zorakılığın digər formaları kimi təhqiredici məqsədlər üçün istifadə edilə bilər. Gənclər özləri bəzən kobud mesajlar və öz yaşıdlarını təhqir edən fotoşəkillər göndərmək üçün nəzarətsiz onlayn mühitdən istifadə edirlər.

İnformasiya bolluğu dövründə mənbələrə qarşı tənqidi olmaq inkişaf üçün çox vacib bir bacarıqdır. Bununla belə, "Web 2.0" tətbiqetməsinin (iştirakçının hazırladığı məlumatların paylaşılmasını asanlaşdıran və istifadəçilərin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə yaratmasına, eləcə də istifadəçilər tərəfindən hazırlanan məzmunun yaradıcısı kimi əməkdaşlıq etməsinə imkan verən veb t ətbiqetmədir) gəlməsi ilə internet üçün davranış kodeksinin hazırlanmasına və bizim onlayn fəaliyyətimizin istənməyən nəticələrindən xəbərdar olmağımıza nail olmaq da lazımdır. Aydındır ki, özlərinin və ya başqalarının şəxsi məlumatlarını bölüşən bir çox insanlar internetə qoyulan hər bir məlumatın nə qədər ictimai və uzunmüddətli olmasından xəbərsizdirlər.Bu məsələlərin həllərindən biri insanların daha tənqidi və inkişaf etmiş KİV istehlakçıları və əlaqələ ndiriciləri olmasını təmin etməkdir. KİV üzr ə maariflənmə, KİV-in gücü haqqında bütün vətəndaşları, xüsusilə də gəncləri məlumatlı etmək məqsədi daşıyır, onların yaxşı və keyfiyyətsiz məlumatlar, açıq fikirli və mənfur mesajlar arasında fərq qoya bilən insanlar olmasını təşviq edir. KİV təhsili dinləyicilərə reklamlar üçün həssas deyil, seçici olmağı öyrətməyə, onların onlayn təhlükəsizliyini və kifayət qədər gizlilik səviyyəsini saxlamağa kömək edə bilər.

Uşaqların qorunması və gücləndirilməsi Avropa Şurasının gündəliyində yüksək prioritet təşkil edən bir məsələ dir. "Yeni informasiya və kommunikasiya mühitində uşaqların gücləndirilməsi ilə bağlı tövsiyə " (2006) sənədi uşaqların informasiyadan v ə kommunikasiya üzrə xidmətlərdən və texnologiyalardan mümkün olan ən yaxşı şəkildə istifadə edə bilmələri üçün uşaqları və onların müəllimlərini gücl əndirmək məqsədilə üzv ölkələrin əlverişli informasiya savadlılığına və təlim strategiyasına malik olmalarının lazım olduğunu bildirir. İnternet bacarıqlarının və savadlılığının təşviqinin vacibliyini yenidən təsdiq edən digər bir Tövsiyə sənədi (2009)²² üzv ölkələrə özəl sektorun iştirakçıları və vətəndaş cəmiyyəti ilə əməkdaşlıq çərçivəsində - yeni informasiya və kommunikasiya mühitində uşaqların fəal iştirakını müdafiə edərək, zərərli təhlükələrə özündə ehtiva edən məlumatların məzmunundan və müvafiq davranışlardan uşaqları qoruyan strategiyaları hazırlamaq və təşviq etmək üçün çağırışlar edir.

İstinadlar

1 Seneviratne Kalinga, "Global Media – It's Time to Create a Fifth Power," TerraViva Online, 2003: http://ipsnews.net/fsm2003/27.01.2003/nota26.shtml
2  Eric Pfanner, “TV hə lə də yeniyetmələ rə təsir edir”, The New York Times, 13 dekabr 2009, sorğuya istinad etməklə: www.nytimes.com/2009/12/14/business/media/14iht-cache14.html
3 Məs., Cump və M a z re Rumıniyaya qarşı, Ərizə no. 33348/96, Hökm, Strazburq, 2004: www.5rb.com/docs/Cumpana%20and%20Mazare-v-Romania%20ECHR%2017%20Dec%202004.pdf
4 Daha ətraflı məlumat üçün, baxın YUNESKO qətlə yetirilmiş Jurnalistləri Xatırlayır: http://portal.unesco.org
5 Handyside BK-a qarşı, 1979
6 Prager və Oberschlick Avstriyaya qarşı, 1995
7 “Birgə Bəyannamənin Onillik Yubileyi: Növbəti Onillikdə İfadə Azadlığına On Əsas Çətinlik”: www.article19.org/data/files/pdfs/standards/tenth-anniversary-joint-declaration-ten-key-challenges-to-freedom-of-express.pdf
8 "The Public's Right to Know: Principles on Freedom of Information Legislation", Article 19, London, 1999, p. 1: www.article19.org  
9 Lord Patten of Barnes, BBC Trust-ın sədri, Redaktorlar Cə miyyə tinin İllik Konfransında çıxış, “Dünya xəbərlərindən sonra etika və jurnalizm”, 13 noyabr 2011: www.bbc.co.uk/bbctrust/news/speeches/2011/ethics_journalism.shtml
10 Weber Anne, Nifrət dolu nitq üzrə təlimat kitabı, Avropa Şurası Nəşriyyatı, 2009, s.
11 SOVA Məlumat və Təhlil Mərkəzində 2011-ci ilin fevralında Anti-ekstremizm qanunvericiliyinin sui-istifadəsi barədə daha ətraflı məlumat alın: http://www.sova-center.ru/en/misuse
12 İnsan hüquqları və dəyişən mətbuat mənzərəsi, Avropa Şurası Nəşriyyatı, 2011
13 Avropa Şurası, Nazirlər Komitəsi, “Yeni mətbuat anlayışı ilə əlaqədar Nazirlər Komitəsinin üzv dövlətlərə Tövsiyələri CM/Rec (2011)7, 21 sentyabr 2011”:
14 Nazirlər Komitəsinin İnternet idarəetmə prinsipləri üzrə Bəyannaməsi, 21 sentyabr 2011
15 Yeni mətbuat anlayışı ilə əlaqədar Tövsiyə, 21 sentyabr 2011
16 İnternetin açıqlığı, tamlığı və universallığının qorunması və təşviqi üzrə Tövsiyə, 21 sentyabr 2011
17 Özəl fəaliyyət göstərən İnternet platformaları və onlayn xidmət təminatçılatında ifadə azadlığı, toplaşmaq və birləşmək azadlıqlarının qorunması üzrə Bəyannamə, 7 dekabr 2011
18 Janet Richardson və dig, Internet üzrə Savadlılıq Təlimat kitabı, Avropa Şurası, 2006
19 Daha ətraflı: VanSlyke Timothy, Rəqəmsal yerlilər, Rəqəmsal İmmiqrantlar: Nəsillərarası Uçurum haqqında bəzi fikirlər; http://technologysource.org/?view=article&id=77
20 Məs. Brown C. & Czerniewitz L ., Rəqəmsal yerliləri etibardan salmaq: rəqəmsal aparteiddən daha irəliyə, rəqəmsal demokratiyaya doğru, Kompyuter köməyi ilə öyrənmək jurnalı, cild 26, nömrə 5, səhifələr 357–369, oktyabr 2010
21 Bizi yavaş şəkildə öldürən 4 haqqında daha çox öyrənin, serialın ən son hissəsi www.mediaed.org/cgi-bin/commerce.cgi?preadd=action&key=241#filmmaker-about
22 Uşaqları zərərli məzmun və davranışdan qorumaq və onların yeni məlumat və kommunikasiya mühitində fəal iştirakını təşviq etmək üzrə Tövsiyə, 8 iyul 2009