ԵԽ անդամ մի քանի երկրներ շարունակում են «ապաինստիտուցիոնալացումը»՝ տարբեր քաղաքականությունների և գործելակերպերի իմաստով, որոնք ուղղված են փակելու համալիր հաստատությունները, որտեղ տեղավորվում և պահվում են հոգեկան առողջության խնդիրներ, հոգեկան և այլ հաշմանդամություն ունեցող անձինք: Այդ երկրների հոգեկան առողջության ծառայություններում հարկադրանքի նվազեցմանն ուղղված ջանքերը չեն կարող հստակորեն տարանջատվել ապաինստիտուցիոնալացման ավելի լայն նպատակներից:

Չեխիայի Հանրապետությունը նախաձեռնել է նման ծրագիր 2013 թվականին՝ հոգեկան առողջության քաղաքականության տեսքով, որը աջակցվել է 2017 թվականին «Եվրոպական ներդրումներ և կառուցվածքային հիմնադրամների» միավորման կողմից (Նյութ 18)։ Հոգեկան առողջության պահպանման հետագա ազգային գործողությունների ծրագիրը ներառում է մի շարք միջոցառումներ, ուղղված մասնավորապես՝ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող մարդկանց իրավունքների պաշտպանությանը, հոգեկան առողջության ոլորտում հոգեբուժական օգնության և ծառայությունների որակին և հարկադիր հոսպիտալացումների կանխմանը (Նյութ 18)։

Հոգեկան առողջության պահպանման բարեփոխման ռազմավարությունը նպատակ ունի հրաժարվել մարդկանց պարզապես հաստատություններից հիվանդանոց տեղափոխելուց կամ հոգեկան առողջության հաստատություններից և հիվանդանոցներից մարդկանց վտարելուց՝ առանց հետագա աջակցության և միջոցների տրամադրման: Փոխարենը, նպատակն է ստեղծել մի շարք ծառայություններ, որպեսզի «ստացիոնար խնամքը չփոխարինի սոցիալական համակարգում այլ խնամքը՝ առողջապահական և սոցիալական կարիքները բավարարելու համար» (Նյութ 18)։ Բարեփոխումների գործընթացին մասնակցում է 17 հոգեկան առողջության կենտրոն։

Առողջապահության նախարարությունը առանձին հիվանդանոցների տնօրեններից պահանջել է փոխել տրամադրվող խնամքի կառուցվածքը, որպեսզի ծառայությունները մատուցվեն ծառայությունից օգտվողների սեփական սոցիալական միջավայրում (օրինակ՝ ստեղծելով համայնքային հոգեկան առողջության կենտրոններ): Աշխատանքներ են տարվում նաև օգնելու այն անհատներին, ովքեր վեց ամսից ավելի ժամանակով գտնվում են հիվանդանոցներում՝ վերադառնալու ինստիտուցիոնալ միջավայրից դուրս կյանքին: 2019 թվականի հունվարի 1-ից մինչև 2019 թվականի մայիսի 31-ը դուրս է գրվել երկարատև հոսպիտալացված 736 հիվանդ (Նյութ 18)։ Երկարատև հոսպիտալացված հիվանդների 43%-ն ապրելու տեղ չունի։

Բարեփոխումների մեկ այլ առանձնահատկություն է եղել հոգեկան առողջության ծառայություններից օգտվողների և նրանց ընտանիքի անդամների լայնածավալ հարցումը, որին մասնակցել է ավելի քան 700 հարցվող Չեխիայից (հետազոտություն, որն ընթանում է այս աշխատությունը կազմելու պահին (Նյութ 18)։

Ընդհանուր ռազմավարությունը սերտորեն կապված է ԱՀԿ-ի Quality Rights ծրագրի հետ (տե՛ս վերևում, էջ 19)։ 2018 թվականին ԱՀԿ-ի հետ համագործակցությամբ ընդհանուր առմամբ 17 հոգեկան առողջության կենտրոնում իրականացվել է օգնության որակի քարտեզագրում։ ԱՀԿ-ի QualityRights չափանիշների վրա հիմնված (ՀԱԻԿ-ի օրինակով) խնամքի որակի քարտեզագրման արդյունքը եղել են հոգեբուժական հիվանդանոցների գնահատման հաշվետվությունները և ամփոփ գնահատման հաշվետվությունը: Գնահատող թիմը բաղկացած էր բժիշկից, հոգեկան առողջության և հոգեսոցիալական հաշմանդամության փորձ ունեցող անձից, սոցիալական աշխատողից և իրավաբանից:

Յուրաքանչյուր հիվանդանոց իրականացրելլ է խորհրդատվական գործընթաց և կրթական ծրագիր աշխատողների համար (բժիշկների, բուժքույրերի, բուժաշխատողների, սոցիալական աշխատողների և այլ պարաբժշկական մասնագետների)՝ ՀԱԻԿ-ի իրականացման հետ կապված ընտրված հարցերի վերաբերյալ: Այդ ծրագրերն իրականացվում են որակյալ կաառվարիչների կողմից և թեմատիկորեն մշտապես ուղղված են հոգեկան առողջության կենտրոնի իրական կարիքին կամ պահանջարկին: Հոգեկան առողջության կենտրոններում առկա ուսուցման ծրագրերի և թեմատիկ սեմինարների իրականացումը դադարեցվել է Covid-19 համավարակի պատճառով և ժամանակավորապես իրականացվել է վեբինարների միջոցով։

2021 թվականի առաջին կիսամյակի համար պատրաստվում են առցանց կրթական ծրագրեր՝ կենտրոնանալով, մասնավորապես, հետևյալ թեմաների վրա.

• Մարդու իրավունքներ,
• Արբիտրաժ և ինքնուրույն որոշելու իրավունք,
• Վերականգնում և առողջության իրավունք,
• Հարկադրանքի, բռնության և դաժան վերաբերմունքի չենթարկվելու իրավունք
• Հոգեկան առողջություն, հաշմանդամություն և մարդու իրավունքներ և այլն:

Առանձին հիվանդանոցներում իրականացվող այս կրթական ծրագրերից բացի, Չեխիայի Հանրապետության իրավունքների հանրային պաշտպանի գրասենյակի հետ համատեղ անցկացվել են հիվանդանոցների կառավարման սեմինարներ: Այս սեմինարները կենտրոնացած էին առողջապահական ոլորտի մասնագետների իրավական պատասխանատվության, մարդու իրավունքների հիմունքների, ռեժիմի և խափանման միջոցների կիրառման կանխարգելման խնդիրների վրա: Սեմինարները նաև հաշվի են առել խնդիրը կոնկրետ հոգեկան առողջության կենտրոնների կառավարման և ընթացակարգային մոտեցման հետ փոխկապակցելու անհրաժեշտությունը (Նյութ 18)։

ԱՀԿ-ի հետ համատեղ 2019 թվականի նոյեմբերին հրապարակվել է որակի և մարդու իրավունքների վրա հիմնված էլեկտրոնային ուսուցման WHO QualityRights կրթական ծրագիր, որը ներառում է զսպման միջոցների կիրառման կանխարգելման մոդուլը։ Էլեկտրոնային ուսուցման այս կրթական ծրագիրը, որը հասանելի է https://humanrights-etrain-qualityrights.coorpacademy.com/login կայքում, բաց է բոլոր շահագրգիռ կողմերի համար, հասանելի է չեխերեն լեզվով և հոգեկան առողջության կենտրոններին համակարգված աջակցություն է ցուցաբերվում կազմակերպության ներքին կրթության մեջ դրա իրականացման գործում։ 2020 թվականի դեկտեմբերի 1-ի դրությամբ այս կրթական ծրագրին մասնակցել է 2395 հոգի (Նյութ 18)։

Մինչև 2021 թվականի հունիսը Առողջապահության նախարարությունը պատրաստվում է հրապարակել հոգեկան առողջության կենտրոնների համար առաջարկվող պրակտիկաները, այդ թվում՝

• Հոգեբուժության մեջ զսպող միջոցների կանխարգելում և կիրառում,
• Բողոքների վերաբերյալ լավագույն փորձը (ներառյալ հեշտ ընթերցվող տարբերակը),
• Առողջապահության ոլորտի մասնագետների պատասխանատվության հարցի վերաբերյալ առաջարկվող ընթացակարգ,
• Առաջարկվող ընթացակարգ. որակի և մարդու իրավունքների գնահատում հոգեկան առողջության կենտրոնի ներքին գործընթացներում,
• Խնամակալություն և այլ օժանդակ միջոցներ,
• Հոսպիտալացում և բուժում առանց պացիենտի համաձայնության կամ տեղեկացված համաձայնության։

Հոգեկան առողջության հարցերով կառավարական խորհուրդը քննարկել է 2022 թվականին առողջապահության նախարարության կազմակերպական կառուցվածքում նոր առանձին բաժին ստեղծելու հնարավորությունը՝ խթանելու և պաշտպանելու առողջապահության ոլորտում մարդկանց իրավունքները, ներառյալ հարկադիր բժշկական միջամտություններով ծրագրերի նվազեցումը։