Улогата на медиумите

Масовните медиуми вклучуваат „традиционални“ медиуми, како што се телевизија, радио, филмови, ЦД-а или ДВД-а, како и печатените медиуми, а исто така нашиот информациски автопат, интернетот, заедно со услугите како што се World Wide Web, со кои се комуницира преку интернет. Медиумите станаа толку важни во нашите општества така да сега е тешко да се замисли живот без телевизија, е-пошта, веб-страници за видео споделување, он лајн портали за вести или блогови. Нивната конвенционална улога како прозорец на светот сè уште се зголемува. Медиумите се здобија со нови функции како што е форум за социјална интеракција и комуникација, место за купување или продажба на стоки или за собирање на информации за било која цел, или за објавување на медиумски содржини што некој сам ги направил.

Долго време, традиционалните медиуми - понекогаш наречени „четврта сила“ по аналогија со трите традиционални сили во демократија (законодавна, извршна и судски) - биле сојузник на граѓаните во прашањето на владините политики кои би биле штетни за луѓето. Сепак, зборувајќи на Светскиот социјален форум што се одржа во Порто Алегри, Бразил во 2003 година, Игнасио Рамонет, новинар и универзитетски професор тврдеше дека затоа што конвенционалните медиуми ги презеле транснационалните компании, тие се претвориле во непријатели: моќ да ги експлоатира и угнетува луѓето наместо да ги заштитува. ¹ Некои луѓе го нарекуваат Интернетот како петта сила која што се повеќе се натпреварува со традиционалните медиуми за поставување на прашања за проблемите и да служи како куче чувар, а исто така обезбедува и нов канал за организирање граѓанска акција.

Зголмената моќ на медиумите, особено на интернетот, можат да послужат за зголемување на свеста и учеството и да го подобрат пристапот до информации, но тие исто така имаат и свои опасности. Тие можат да ги охрабрат емпатијата и активизмот за глобалните човекови права, но исто така може да се јави ризик од поттикнување (разгорување) на омраза, стереотипи и дезинформации. Децата и младите се особено ранливи на ризиците од интернетот

Некои димензии на променливата природа на медиумите:

•  Денес, ние многу помалку се потпираме на традиционалните формати на весници, телевизија и радио за да ги добиеме нашите вести а сè повеќе се потпираме на медиуми од он-лајн извори, сателитска телевизија, блогови и социјални медиуми. Ние исто така бараме информации од граѓански новинари и радиодифузери, а не само од оние кои се традиционално обучени. Ова влијае на нашиот социјален и политички пејзаж. Исто така, носи промена во тактиките што се користат од репресивните влади за тоа што може оваа информативна револуција да значи за нив.

Канализирање на политички протест во медиумите

За време на Прашката пролет во 1968 година, повикот за слобода на печатот и говорот се рашири преку чешките радио емисии. Иранската револуција од 1979 година беше промовирана преку ширење говори на шверцувани касети. Вести од протестите на Тјананмен Плоштадот од 1989 година во Кина се раширија по факс. Украинската портокалова револуција од 2004-2005 година беше промовирана преку користење на Интернет и мобилни телефони. На крајот на деценијата, алатките за социјален протест се префрлија на Фејсбук и други социјалните мрежи, ЈуТјуб и Твитер, како Иранските пост-изборни протести од 2009 година, револуциите во Тунис и Египет во 2010 година и 2011 година и други протести во Северна Африка и демонстарции во Арапскиот свет.

• Брзиот развој на телекомуникациите и медиумските технологии ја променија самата природа на медиумите; тие стануваат составен дел од настаните што се случуваат. Покривањето во живо само по себе е претворено во нов настан. Во реално време може да гледаме не само фудбалски натпревари, туку и насилни инциденти што се случуваат во вратата до нас или во најоддалечениот агол на светот.
• Комерцијализацијата ја потиснува разновидноста на програмите, како и програмите што се однесуваат на малцинствата, алтернативната култура и субкултури. Потрагата по повисок рејтин од публиката се рефлектира во известувањето на вести и тековни настани. Презентацијата на вести, изборот на извадоци од реалноста презентирани од медиумите до нивната публика, честопати се карактеризираат како тривијални, бизарни и скандалозни. Постои се помала подготвеност да се покријат трошоците за јавни услуги на радиодифузерите кои сега пак се принудени на комерцијализација.

• Глобалните телекомуникациски мрежи не служат само како средство за обезбедување и добивање информации, туку ги претворија информациите во една од најскапоцените средства и основа на новата глобална економија на информации. Оние кои поседуваат повеќе од овие средства заедно со соодветна инфраструктура имаат огромнна економска сила, која може исто така да биде претворена во политичко и дипломатско влијание.
• Развојот на комуникациската технологија и далекудометните медиумски мрежиги ги сменија нашите начини на живот. Луѓето поминуваат значителен дел од своето работно време и слободно време пред екран. Работењето од далечина и учење на далечина (онлајн) се проширува низ целиот свет со брзо темпо. Родителите се загрижени за растечката зависност на нивните деца од ТВ, видео игри, мобилни телефони или социјални сајтови, но возрасните се исто толку погодени, иако видот на најпосакуваниот медиум може да бидат различен.

Прашање: Како се промени вашата медиумската консумација од времето кога бевте дете?

Медиумите и човековите права

Слобода на изразување

Човековото право кое е најблиску поврзано со медиумите веројатно е право на слобода на мислење и изразување.
Слободата на изразување, како што е потврдено во инструментите за човекови права, го опфаќа правото на примање или давање информации, правото на молк, правото да се формираат свои мислења, на пример право на избор на облека, фризура, музика, литература и филм; тоа вклучува уметнички израз, политички говор, комерцијален говор, академска слобода и право на новинарите. Овој обем покажува колку е важно ова право за поединците да тежнеат кон само-исполнување и достоинство, потрага по значење и вистина во животот и развојот на нашата индивидуалност. Оваа слобода е исто така клучна за заедниците и цели општества за да напредуваат, да реализираат еднаквост, демократија и самоуправување. Слободата на изразување е важна само по себе и предуслов за уживање во цела низа други права и слободи.

Владите секогаш се обидуваат да воведат одредена контрола врз медиумите и/или до пристапот до медиумите со цел да влијаат врз масите и да ја добијата нивната поддршка или да се запре опозицијата да го направи тоа. Сепак, високо контролиран медиум му ја одзема на луѓето социјална свесност, знаење за глобални настани, релевантна анализа, како и информации за состојбата во економијата, политичките случувања и општествените факти.

Државната контрола на медиумите може да се изврши на високо таргетиран начин, на пример со скенирање на интернет сообраќај или телефонски разговори во име на националната безбедност. Понекогаш, владите се обидуваат целосно да го затворат пристапот до одредени медиуми. Примерите се протегаат од затворањето на мрежата за мобилни телефони во Иран кон средината на 2009 година, и во Египет кон крајот на 2010 година до мешање на радиостаници, сателитски телевизии и исклучување на новинари од конфликтните зони. На пример, во 2009 година, новинарите беа повикани да ја напуштат северозападната кинеска провинција Ксинџијанг, со цел да ги спречат да известуваат за етничкото насилство таму.

 Контролата врз медиумите од страна на владите предизвикува загриженост и во Европа исто така. На пример, во Унгарија беше воведен закон за медиуми во 2011 година кој го овластуваше надележниот орган за медиуми да ги надгледува сите медиуми, вклучително и приватни даватели на содржини, да изрекува парични казни и да ги суспендира или затвори медиумите врз основа на некои нејасно дефинирани принципи. Во неколку други европски земји клеветата е сè уште криминализирана. Новинарите можат да бидат затворени ако зборуваат или објавуваат факти или мислења што навредуваат некоја личност. Во своите пресуди поврзани со случаи на клевета, Европскиот Суд за човековиправа постојано изјавува дека „… наметнување на затворската казна за прекршок во печатот ќе биде компатибилна со слободата на изразување на новинарите... само во исклучителни околности, особено кога други основни права се сериозно нарушени, како на пример, во случај на говор на омраза или поттикнување на насилство ...³

Европскиот Суд за човекови права помина долг пат кон обезбедување рамка за степенот до кој слободата на изразување може да биде ограничена согласно член 10 (2). Судот истакна дека ова право е „едно од суштински основи на демократското општество⁵ и дека новинарската слобода дозволува можна употреба на “степен на претерување или дури и провокација"⁶, дури и кога тоа може да „навреди, шокира или вознемири“.

Десет закани за слободата на изразување

Четворица меѓународни специјални известувачи за слободата на изразување објавуваат заедничка декларација секоја година. Во нивната декларација за 2010 година, тие ги идентификуваа следниве десет клучни закани за слободата на изразување ⁷:
1. Механизми за контрола на владата врз медиумите
2. Криминализација на клевета
3. Насилство врз новинарите
4. Ограничувања на правото на информации
5. Дискриминација во уживањето во правото на слобода на изразување
6. Комерцијални притисоци
7. Предизвици за поддршка на јавните услуги и радиодифузерите во заедницата
8. Безбедност и слобода на изразување
9. Слобода на изразување на Интернет
10. Пристап до информатички и комуникациски технологии

Право на информации

Правото на информации - или правото на знаење - подразбира дека пошироката јавност треба да може да учествува во слободниот проток на информации и да знае што се случува во нејзината заедница. Според Меѓународниот пакт за граѓански и политички права, правото на слобода на изразување” вклучуваат слобода да се бараат, примаат и разменуваат информации и идеи од сите видови,без оглед на границите ... “. Барањето и примањето подразбира човеково право на информации.

Медиумите, весниците и списанијата (без разлика дали се печатени или он-лајн) и вестите на ТВ се еден од основните извори каде граѓаните можат да најдат информации. Медиумите можат да му обезбедат веродостојни информација на публиката само доколку нивниот пристап до ситеи нформации, кои не се заштитени поинаку заради легитимни цели, е гарантиран. Поединците треба да имаат слободен пристап до информации што властите ги имаат за нив. Понатаму, во денешното информатичко општество на еднаков пристап до образование, обука, наука и технологијата и вработување може да се обезбедат само ако се отстранат нееднаквостите во пристапот до информации.

Прашање: Што значи за вас правото да се знае?

Конфликт на човековите права поврзани со медиумите

Слободата на изразување може да дојде во судир со другите човекови права. Една група од такви човекови права се правата на приватност што опфаќаат слобода од мешање во приватноста, семејството, домот и кореспонденцијата и правото на заштита од напади на нашата чест или углед. На пример, медиумите честопати се обвинуваат за нарушување на приватноста на славните со објавување на нивни фотографии иинформации за нивниот приватен живот без нивна согласност..

Покрај тоа, постои ризик од конфликт помеѓу слободата на изразување и забраната за дискриминација во случаи кога остварувањето на оваа слобода се користи да поттикне омраза и покажува карактеристиките на говор на омраза. Говорот на омраза може да има поголемо и поштетно влијание кога се пропагира преку медиумите. Постои меѓународен консензус дека говорот на омраза треба да биде законски забранет и дека таквите забрани треба да ги надминат гаранциите за слобода на изразување.

Слободата на изразување не е апсолутно право. Според член 29 од УДХР, остварувањето на правата и слободите може да бидат ограничени доколку тоа бара соодветно признавање и почитување на правата и слободите на другите. Поточно, член 10 од ЕКЧП наведува дека остварувањето на правото на слобода на изразување, „бидејќи тоа во себе носи должности и одговорности, може да биде предмет на такви формалности, услови, ограничувања или казни, како што се пропишани со закон и се неопходни во демократско општеството, во интерес на националната безбедност, територијалниот интегритет или јавната безбедност, за спречување на нарушување или криминал, за заштита на здравјето или моралот, за заштита на угледот или правата на другите, за спречување на откривање на информации добиени во доверба или за одржување на авторитетот и непристрасноста на судството “.

Областа што привлече големо внимание последниве години е ограничувањето на изразување врз основа на почитување на вербата и религијата кои потекнуваат од човековото право на слобода на мислата, совеста и религијата. Тие го привлекоа вниманието за важноста на насоките, добрите практики и етиката во практиката на новинарството. Бројни организации, вклучително и меѓувладини, како што е Советот на Европа или УНЕСКО, мрежи како Алијансата на независни совети за печатна Европа и невладините организации како што е ЧЛЕН 19, развија етички принципи и професионални упатства за известување, кои би биле во согласност со човечките стандарди за права или би ги поттикнало заинтересираните страни да изработуваат вакви стандарди. Сепак,постои загриженост и од другиот крај на спектарот, да се осигура дека анти-екстремистичкото законодавството не е злоупотребено од страна на владите со цел да се ограничи легитимното изразување.¹¹

Друго клучно прашање што често го поставуваат активистите за слобода на говорот е важноста на медиумскиот плурализам. Медиумскиот плурализам е различен од прашањето за „рамнотежа“ во медиумите, кое понекогаш може да биде контра интуитивно во однос на човековите права. Кога се известува за кршењето на човековите права, дали мораме да му дадеме и глас на прекршителот на човековите права во име на балансираноста? При известување за климатските промени дали нужно мора да ја „балансираме“ пораката со некој што тврди дека сето тоа е само измислено?
Медиумскиот плурализам, сепак, е за да се спротивстави на сопственост на медиумите од страна на неколкумина - што доведува до сите видови на загриженост за небалансирано известување, политички компромисии ускратување на правото на глас на глас на другите. Медиумскиот пејзаж кој е плуралистички, исто така, може да одолее на трите главни искушенија: медиумска манипулација на политичарите во замена за добро покритие, манипулација со медиумите на врвните финансиски институции и банки во замена за помалку ригорозна проверка на нивните активности и медиумската манипулација со изборите.

Прашање: Каков е медиумскиот пејзаж во вашата земја? Кој е сопственик на повеќето медиуми? Колку плурализам има во нив?

Управување со Интернет и Советот на Европа

Интернетот е глобален систем на меѓусебно поврзани компјутерски мрежи, чие работење не е централизирано. Ова го прави Интернетот глобален форум за слобода на изразување, но исто така поставува прашања за одговорност и управување.
Постојаните случувања во информатичкото општество им даваат на меѓународните организации предизвик да ги бранат и одржуваат принципите за човекови права на Интернет. За да се надминат овие предизвици, Советот на Европа разви неколку конвенции и препораки. Еден таков документ е Конвенцијата за компјутерски криминал (2001), чија цел е заштита од нови видови на криминал, како и извршување на традиционални злосторства со помош на нови технологии. Дополнителниот протокол на оваа конвенција предвидува криминализација на актите од расистичка и ксенофобична природа извршени преку компјутерски системи.
Друг важен инструмент е Конвенцијата за пристап до службени документи (2008), со која се гарантира правото на секој, без никакви дискриминации по кој било основ, да има пристап, со барање, до службени документи што ги поседуваат властите.

Со цел да се заштити слободата на изразување и другите човекови права и принципи во новата средината на медиуми, Советот на Европа работи заедно со другите засегнати страни за управување со Интернетот. Комитетот на Министри усвои 10 принципи за управување со Интернет ¹⁴ и предложи нов поим за медиумите¹⁵ со кој се препорачува дека на социјалните мрежи, он-лајн игрите или веб страниците на свиркачите треба да имаат права и одговорности на слобода на медиумите засновани на член 10 од ЕКЧП и предложи рамка на соработка за земјите-членки за зачувување на глобален, стабилен и отворен Интернет како средство за заштита на слободата на изразување и пристап до информации¹⁶. Важноста на слободата на медиумите за вистинската демократија беше потврдена во „Декларацијата за заштита и слобода на собирање и здружување во однос на приватно управуваните Интернет-платформи и давателите на он-лајн услуги.“¹⁷

Десет принципи на управување со Интернет

Усвоени од Комитетот на министри на Советот на Европа на 21 септември 2011 година.
1. Заштита на сите основни права и слободи и афирмирање на нивната универзалност, неделивост, меѓузависност и меѓусебна поврзаност.
2. Обезбедување на целосно учество на владите, приватниот сектор, граѓанското општество, техничката заедница и корисниците.
3. Афирмирање на одговорностите на државите во врска со меѓународните работи за прашања од јавната политика поврзани со Интернетот.
4. Зајакнување на корисниците на Интернет да ги практикуваат своите основни права и слободи и да учествуваат во аранжманите за управување со Интернет.
5. Универзалност на Интернетот, препознавајќи ја глобалната природа на Интернет и целта на универзалниот пристап.
6. Интегритет преку обезбедување на нејзината безбедност, стабилност, цврстина и резилиентност.
7. Зачувување на децентрализираната природа на одговорноста за секојдневното управување со Интернет.
8. Зачувување на отворените стандарди и интероперабилноста на Интернет, како и нејзината целосна природа
9. Обезбедување најголем можен пристап до содржини, апликации и услуги базирани на Интернет
10. Зачувување на културната и јазичната разновидност во и преку Интернетот.

Медиумите и младите

Медиумите, информатичката и комуникациската технологија играат клучна улога во животот на младите денес и се меѓу главните фактори што ја обликуваа денешната генерација на млади. Многу деца можат да се сметаат за дигитални жители: тие растат во средина каде ИТ технологиите се дел од секојдневниот живот и тие учат да користат дигитални уреди пред да можат да одат или да зборуваат. Се претпоставуваше дека дури и нивните мозочни структури се различни од оние на претходните генерации како резултат на тоа! Сепак , постоењето на таков дигитален јаз помеѓу младите и генерацијата на нивните родители е под знак прашалник.¹⁹. Некои студии покажаа дека дигиталниот јаз се карактеризира не со возраста, туку со пристапот и можноста.²⁰

Младите имаат тенденција да поминуваат часови секој ден гледајќи телевизија, да играат игри на Интернет, да „четоваат“, да блогираат, да слушаат музика, да објавуваат фотографии од себе и во пребарување на други луѓе за да комуницираат преку Интернет. Овој виртуелен свет може да понудии можности и стапици. Користење на електронските, дигитални и мрежни медиуми има бројни позитивни ефекти: тоа е забавно, едукативно и социјализира. Сепак, тој има потенцијал да им наштети на младите луѓе и заедниците, во зависност од тоа како се користи. Влијанието на мас-медиумите, без разлика дали се емитува или е преку Интернет, е дискутабилно; сепак, истражувачите ги забележале следниве негативни ефекти:

• Време поминато пред телевизија: Поминување значително време пред екранот се смета дека придонесува за проблеми со спиењето и слаби постигнувања на училиште.
• Насилство: Постои корелација помеѓу конзумирањето на медиумско насилство и последователно агресивно и насилно однесување.
• Консумеризам: Рекламирањето во неговите различни форми е обвинето за манипулирање со публиката.
• Вредности: Постои тенденција младите да имаат пониско мислење за себе и да ги следат вредностите поставени од медиумите.

• Стереотипи: Медиумите се обвинети дека одржуваат штетни или нереални социјални стереотипи, особено родови улоги и етнички карактеристики.
• Самопочитување: Медиумите за забава имаат големо влијание врз стилот и идентитетот на младите. Идеалите поврзани со моделите што ги нудат медиумите создаваат фрустрација кај младите луѓе и ја намалуваат самодовербата затоа што практично е невозможно да се исполнат ваквите идеали. Притисокот да се биде „совршен“ честопати води до здравствени проблеми, вклучително и нарушувања во исхраната.

Случувањата во информатичката комуникациска технологија носат огромни можности, но носат и нови опасности за децата и младите. На пример, ним можеби не им е грижа да ги откриваат нивните лични податоци што може да бидат искористени за несакано рекламирање и да обезбедат простор за он-лајн предаторите. Модерните информатички технологии - како што е и со сите други технологии - може да се користат за цели на злоупотреба како што се сексуално вознемирување, сексуално заплашување, хомофобични напади и други форми на родово базирано насилство преку вербални напади или злоупотреба на фотографии или видеа. Самите млади понекогаш ја користат Интернет-околина без надзор за испраќање сурови пораки и понижувачки фотографии кон нивните врсници.

Да се биде критичен за изворите во ера на изобилство на информации е клучна вештина што треба да се развие. Сепак, со доаѓањето на „Веб 2.0“ (веб-апликации кои поддржуваат споделување на информации и им овозможжуваат на учесниците да бидат во итеракција, да комуницираат и да соработуваат едни со други како креатори на содржина генерирана од корисникот) развивањето на кодекс на однесување за Интернет и да се биде свесен за несаканите последици од нашите активности на Интернет, треба исто така да се постигне. Сосема е јасно дека кога станува збор за споделување лични информации за себе или за другите, многу луѓе не се свесни за тоа колку е јавно и долготрајно сè што е ставено на Интернет.
Еден одговор на овие проблеми е да ги едуцирате луѓето да станат покритични и софистицирани потрошувачи и комуникатори во медиумите. Медиумското образование има за цел да ги направи сите граѓани, особено младите, да бидат свесни за моќта на медиумите и да ги направи способни да прават разлика помеѓу информациите со добар и лош квалитет и пораки со отворен ум и оние со омраза. Медиумското образование може да и помогне на публиката да научи да биде селективна наместо ранлива на рекламирање и на Интернет и да ја одржуваат нивната безбедност и соодветно ниво на приватност.

Заштитата и зајакнувањето на децата е висок приоритет на агендата на Советот на Европа. „Препораката за зајакнување на децата во новото опкружување на информации и комуникации “(2006) наведува дека земјите-членки треба да имаат кохерентна информативна писменост и стратегија за обука што е погодна за зајакнување на децата и нивните наставници со цел да ја добијат за нив најдобрата можна корист од информациско-комуникациските услуги и технологии. Важноста на промовирање на Интернет-вештините и писменоста е потврдена во друга Препорака (2009),22која ги повикува земјите-членки да развијат и промовираат - во соработка со актерите од приватниот сектор и граѓанското општество - стратегии за заштита на децата од содржини и однесувања со ризик за штета, воедно залагајќи се за нивно активно учество во новата информациска и комуникациска средина.  

Фусноти

1 Сеневиратне Калинга, „Глобални медиуми - Време е да се создаде петта моќ“, „Теравива онлајн“, 2003 година: http://ipsnews.net/fsm2003/27.01.2003/nota26.shtml
2  Ерик Пфанер, „ТВ сè уште ги држи тинејџерите“, Њу Јорк Тајмс, 13 декември 2009 година, се однесува на спроведено истражување од истражувачката фирма на Форестер: www.nytimes.com/2009/12/14/business/media/14iht-cache14.html
3 пр. Случај Кумбени и Мазаре против Романија, Апликација бр. 33348/96, Пресуда, Стразбур, 2004 година: www.5rb.com/docs/Cumpana%20and%20Mazare-v-Romania%20ECHR%2017%20Dec%202004.pdf
4 За дополнителни информации, видете во УНЕСКО Сеќавајќи се на убиените новинари: http://portal.unesco.org
5 Handyside против Велика Британија, 1979 година
6 Прагер и Обершлик против Австрија, 1995 година 
7 Заедничка декларација на десетгодишнината: Десет клучни предизвици за слободата на изразување во следната декада”: www.article19.org/data/files/pdfs/standards/tenth-anniversary-joint-declaration-ten-key-challenges-to-freedom-of-express.pdf
8 „Право на јавностада знае: Принципи за законодавство за слобода на информации“, член 19, Лондон, 1999 година, стр. 1: www.article19.org  
9 лорд Патен од Барнс, претседател на Фондот на БиБиСи, говор до Годишната конференција на Друштвото на уредници, „Етика и новинарство по вестите на светот “, 13 ноември 2011 година: www.bbc.co.uk/bbctrust/news/speeches/2011/ethics_journalism.shtml
10 Вебер Ана, Прирачник за говорот на омраза, издание на Совет на Европа, 2009, стр.
11 Дознајте повеќе во СОВА Центарот за информации и анализи, злоупотреба на законодавството против екстремизам во февруари 2011 година: http://www.sova-center.ru/en/misuse
12 Човекови права и менување на медиумскиот пејзаж, Публикација на Советот на Европа, 2011 година
13 Советот на Европа, Комитет на министри, „Препорака CM / Rec (2011) 7 од Комитетот на министри до земјите членки за нов поим за медиуми, 21 септември 2011 година “:
14 Декларација на Комитетот на министри за принципите на управување со Интернет, 21 септември 2011 година
15 Препорака за нов поим за медиуми, 21 септември 2011 година
16 Препорака за заштита и унапредување на универзалноста, интегритетот и отвореноста на Интернет, 21 септември 2011 година
17 Декларација за заштита на слободата на изразување и слобода на собирање и здружување во поглед на приватно управувани Интернет-платформи и даватели на услуги на Интернет, 7 декември 2011 година
18 Etенет Ричардсон и др., Прирачник за Интернет литература, Совет на Европа, 2006 година
19 Прочитајте повеќе: VanSlyke Тимотеј, дигитални домородци, дигитални иселеници: некои мисли од јазот во генерацијата; http://technologysource.org/?view=article&id=77
20 пр. Браун Ц и Церниевиц Л., Дебакл на дигиталната природа: преку дигиталниот апартхејд, кон дигиталната демократија, весник на Учење со компјутерски асистенции, том 26, број 5, страници 357–369, октомври 2010 година
21 Дознајте повеќе за Убивајте не нежно 4, најновиот дел од серијата на www.mediaed.org/cgi-bin/commerce.cgi?preadd=action&key=241#filmmaker-about
22 Препорака за мерки за заштита на децата од штетни содржини и однесување и за промовирање на нивните активни
учество во новото опкружување за информации и комуникации, 8 јули 2009 година