Kluczowym przepisem w artykule 6 jest pierwsze zdanie ustępu 1, które brzmi: „[k]ażdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie”.

Rzetelny proces stanowi podstawową i ważną gwarancję w społeczeństwie demokratycznym, dlatego też artykuł ten jest jednym z najważniejszych i najczęściej powoływanych przepisów Konwencji. Spraw dotyczących rzetelnego procesu jest więcej niż w innych kwestiach. Odpowiedzialność zapewnienia rzetelnego procesu leży raczej po stronie sędziów, prokuratorów oraz ustawodawcy aniżeli po stronie  funkcjonariuszy pierwszego kontaktu dla których adresowany jest niniejszy Niezbędnik. Jednakże policja (która w niektórych systemach prawnych może pełnić rolę oskarżyciela) oraz funkcjonariusze służby więziennej mają pewne obowiązki w związku z postępowaniem karnym, natomiast inne osoby -– urzędnicy sądowi, pracownicy socjalni, urzędnicy wydający zezwolenia i referendarze – mogą mieć obowiązki w sprawach cywilnych.

Ze względu na moc wiążącą Konwencji w wielu Państwach, których systemy prawne znacznie się różnią, wiele pojęć użytych w tym przepisie posiada znaczenie „autonomiczne” na gruncie Konwencji. Odnosi się to do terminów takich jak „sprawa karna”, „oskarżenie”, „sprawa cywilna”. Powyższe pojęcia nie będą miały zawsze tego samego znaczenia co w porządku krajowym.

Sprawy cywilne

Co do zasady, artykuł 6 ma zastosowanie do wszystkich sporów cywilnych, z pewnymi ustalonymi wyjątkami. Z praktycznego punktu widzenia najprościej będzie wymieć sprawy w których artykuł 6 ma zastosowanie i takie w których nie ma; Nota Bene: należy nadmienić, że poniższe listy nie zawierają katalogu zamkniętego, a praktyka w dalszym ciągu się zmienia:

Sprawy, w których stosuje się artykuł 6:

• sprawy własnościowe, np. spory związane z zagospodarowanie przestrzennym;
• wydawanie zezwoleń, np. na wykonywanie określonej działalności lub sprzedaż alkoholu;
• sprawy dotyczące prawa rodzinnego, np. adopcja, wychowywanie dzieci, transgraniczny zwrot dzieci, przekazanie opieki nad dzieckiem;
• sprawy odszkodowawcze przeciwko władzy publicznej, w tym szpitalom;
• należności z tytułu świadczeń socjalnych jeżeli dana osoba ma do nich prawo, tzn. że świadczenie nie ma charakteru wyłącznie uznaniowego;
• postępowania dyscyplinarne w sprawach sędziów oraz spory pracownicze dotyczące funkcjonariuszy publicznych.

Sprawy, w których artykuł 6 nie znajduje zastosowania:

• sprawy imigracyjne i obywatelskie;
• sprawy podatkowe pomiędzy podatnikiem a organem skarbowym;
• prawo wyborcze, np. prawo do ubiegania sie w wyborach o urząd.

We wszystkich sprawach cywilnych, w których powyższy przepis znajduje zastosowanie, artykuł 6 ust. 1 w sposób wyraźny wymaga:

• jawności postępowania, poza pewnymi wyjątkami jak na przykład ochrona dzieci w sprawach rodzinnych;
• niezawisłego i bezstronnego sądu, tj. sądu który jest niezależny od władzy oraz stron postępowania i jest bezstronny;
• rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie;
• publicznego ogłoszenia orzeczenia, tj. dostępnego publicznie, niekoniecznie ogłoszonego na posiedzeniu jawnym.

Trybunał wywodzi z artykułu 6 ust. 1 również następujące prawa:

• dostęp do sądu (zarówno fizyczny jak i proceduralny);
• reprezentacja prawna w sprawach cywilnych (takie prawo zostało uwzględnione w sprawach karnych w ustępie 3 lit. c, zob. poniżej);
• prawo do skutecznego uczestnictwa w sprawie np. w postępowaniach gdzie są sporne interesy stron, aby dowody dostępne dla jednej ze storn były ujawniane również drugiej stronie oraz zasada równości broni, tj. praktyczna możliwość udziału w sprawie każdej ze stron;
• obowiązek sądu do uwzględnienia stanowiska każdej ze stron w sposób pełny i w równym stopniu;
• prawo do uzyskania uzasadnienia wyroku/postanowienia;
• obowiązek Państwa do wykonania wyroku cywilnego w sposób szybki i skuteczny;
• pewność prawa, w tym niewzruszalność orzeczeń sądowych.

Głównym zadaniem funkcjonariuszy publicznych jest uświadomienie osobom zaangażowanym w rozwiązywanie sporów cywilnych w rozumieniu artykułu 6, że konieczne jest poszanowanie praw do rzetelnego procesu, zarówno na poziomie wydawania decyzji administracyjnej jak i na późniejszym etapie kontroli sądowej. Dotyczy to pracowników socjalnych zajmujących się sprawami adopcyjnymi lub związanymi z przekazaniem opieki nad dziećmi; urzędników decydujących o zagospodarowaniu przestrzennym; władz wydających pozwolenia etc., pracowników opieki społecznej mających kontakt z petentami, itp.

Sprawy karne

W sprawach gdzie dochodzi do ustalenia odpowiedzialności karnej, proceduralne gwarancje mają bardziej surowy charakter aniżeli w innych postępowaniach sądowych. Pojęcie „sprawy karnej” ma autonomiczne znaczenie w rozumieniu Konwencji i może sie rozciągać na postępowanie dyscyplinarne, administracyjne lub skarbowe jeżeli ma ono na celu ukaranie jednostki.

Poza prawami przyznani w ustępie 1, osoby oskarżone o popełnienie czynu zabronionego posiadają dodatkowe szczególne prawa wymienione w ustępach 2 i 3 (lit. a-f):

• domniemanie niewinności (ustęp 2). Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą. Istnieje prawo do milczenia oraz nieobciążania samego siebie. Funkcjonariusze publiczni mogą naruszyć to prawo jeżeli wyrażą lub zasugerują publicznie, np. w mediach, że dana osoba jest odpowiedzialna za popełnienie przestępstwa przed stwierdzeniem tego przez sąd. Powyższy przepis nie stoi jednak na przeszkodzie w podejmowaniu czynności związanych z badaniami wstępnymi, takimi jak badanie krwi lub moczu, lub nakazy przedstawienia odpowiednich dokumentów.
• Niezwłoczne uzyskanie jasnej informacji o istocie i przyczynie skierowanego oskarżenia (ustęp 3 lit. a). Prawo to jest podobne do prawa wynikającego z artykułu 5 ust. 2 (zob. powyżej) ale jego przeznaczenie jest inne; celem artykułu 5 jest umożliwienie podważenia zasadności pozbawienia wolności, natomiast artykułu 6 umożliwienie przygotowania linii obrony. Najczęściej zadanie takie przypada policji, urzędnikom sądowym lub prokuratorom. Osoba musi być w stanie zrozumieć informacje, a w razie konieczności otrzymać tłumaczenie (na koszt Państwa, zob. ustęp 3 lit. e poniżej). W przypadku, kiedy osoba oskarżona jest niepełnosprawna (np. ślepa, głucha lub chora umysłowo) i nie jest w stanie wszystkiego zrozumieć, może być wymagane zapewnienie jej innej, szczególnej pomocy.
• posiadanie odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony (ustęp 3 lit. b). Ilość potrzebnego czasu będzie zależna od złożoności sprawy, jednakże możliwości do przygotowania obrony osoby tymczasowo aresztowanej zawsze będą łączyły się ze spotkaniem z adwokatem oraz prowadzeniem z nim poufnych rozmów bez udziału policji lub służby więziennej.
• prawo do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości (ustęp 3 lit. c). Podobne kwestie dotyczące dostępu oskarżonego do adwokata mają zastosowanie również tutaj. Trybunał stwierdził, że pomoc prawna musi być praktyczna i skuteczna zarówno na etapie postępowania przygotowawczego jak i sądowego. Tak więc, w sprawie w której ważny więzień był przesłuchiwany przez siedem dni bez możliwości spotkania z prawnikiem, stwierdzono naruszenie, ponieważ istniało ryzyko bezpowrotnej utraty możliwości przygotowania skutecznej obrony. W tej samej sprawie, ze względu na obszerność akt sprawy uznano, że dwie godzinne wizyty tygodniowo nie wystarczały aby przygotować się do obrony (Öcalan p. Turcji). Podobnie jak wyżej, konsultacje powinny mieć miejsce bez udziału funkcjonariuszy. Co do zasady, pomoc prawnika powinna być dostępna od pierwszego przesłuchania przez policję.
• Prawo do przesłuchania lub wezwania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia (ustęp 3 lit. d). Jeżeli dowód z zeznań świadka jest kluczowy do stwierdzenia winy oskarżonego, musi on mieć możliwość przesłuchania tego świadka, w razie konieczności przy udziale prawnika.
• Prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli dana osoba nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie (ustęp 3 lit. e).

Co jest oczywiste, rola policji i służby więziennej w poszanowaniu i ochronnie praw w sprawach karnych jest znacznie większa aniżeli w sprawach cywilnych. Dodatkowo należy wskazać, że czas rozpatrywania sprawy zależy również od skuteczności postępowania przygotowawczego przeprowadzonego przez policję. Przy rozpatrywaniu spraw dotyczącej przewlekłości postępowania Trybunał odnosi się również do postępowania przygotowawczego.

Zakaz karania bez podstawy prawnej (artykuł 7)

Powyższy przepis zakazuje wstecznego stosowania prawa karnego. Stanowi on, że nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Policja powinna bardzo dokładnie zbadać, czy dany czyn zabroniony oraz związane  z nim kary miały moc obowiązującą w czasie zatrzymania oraz przedstawienia zarzutów. Po raz kolejny należy podkreślić, że pojęcie „sprawy karnej” ma szczególne znaczenie w rozumieniu Konwencji i może się rozciągać na postępowanie dyscyplinarne, administracyjne lub skarbowe, jeżeli ma ono na celu ukaranie danej osoby.

Download the abstract