Ochrona własności (artykuł 1)
Artykuł ten ustanawia zasadę ogólną, oraz towarzyszące jej dwie zasady szczególne, dotyczące ochrony prawa własności.
Zasada ogólna: „każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia”.
„Mienie” obejmuje akcje, patenty, licencje, leasing i świadczenia socjalne (pod warunkiem, że zostały przyznane na podstawie przepisów prawa a nie w drodze uznania). W wielu sprawach dotyczących nieruchomości wywłaszczonych w Europie Wschodniej pod rządami poprzednich reżimów istotne było, czy w świetle prawa krajowego roszczenia skarżących istnieją nadal; sama nadzieja odzyskania nieruchomości nie jest wystarczająca.
„Poszanowanie” obejmuje prawo dostępu do nieruchomości. Mogą istnieć pozytywne obowiązki państwa mające na celu ochronę korzystania z praw majątkowych, np. utrzymywanie niebezpiecznych instalacji w pobliżu domów we właściwym stanie.
W przypadku ingerencji w prawo własności, które w oczywisty sposób nie jest objęte jedną z dwóch zasad szczególnych określonych poniżej, Trybunał stosował zasadę ogólną posługując się testem „sprawiedliwej równowagi” między interesem jednostki a interesem ogółu (zob. poniżej).
Pierwsza zasada szczególna: pozbawienie własności
Pozbawienie własności jest dopuszczalne jedynie, gdy jest przeprowadzone:
- na warunkach przewidzianych przez ustawę;
- w interesie publicznym;
- zgodne z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego;
- rozsądnie proporcjonalne (test „sprawiedliwej równowagi”).
Państwa mają szeroką swobodę w definiowaniu „interesu publicznego”. O ile służy to uprawnionemu celowi, np. sprawiedliwości społecznej, jest akceptowalne, że jedni coś stracą aby zyskali inni.
Test „sprawiedliwej równowagi” stosowany przez Trybunał jest mniej rygorystyczny niż test „niezbędności w demokratycznym społeczeństwie”, który dotyczy artykułów 8-11 Konwencji. Wymaga aby państwo wykazało, że zachowano odpowiednie proporcje pomiędzy prawami jednostki i interesem publicznym. Nie zostanie to osiągnięte, jeżeli jednostka (lub firma) musi ponosić nadmierny ciężar lub gdy nie ma lub ma bardzo słabe gwarancje proceduralne do sprzeciwienia się wywłaszczeniu.
Druga zasada szczególna: uregulowanie sposobu korzystania z własności
Zgodnie z ustępem 2 państwa mogą „uregulować sposób korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zabezpieczenia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych”. Uregulowanie może obejmować, przykładowo:
- konfiskatę lub przepadek majątku dokonane przez sądy, urzędy skarbowe lub służby celne;
- ustalenie wymagań w zakresie korzystania z nieruchomości w sposób szczególny, np. planowanie przestrzenne lub uregulowanie najmu;
- wycofanie koncesji, np. na sprzedaż napoi alkoholowych.
Uregulowanie musi być:
- określone ustawą;
- zgodne z interesem powszechnym lub mające na celu zabezpieczenie uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych;
- spełniać test „sprawiedliwej równowagi”.
Margines swobody państwa pod rządami tej zasady jest jeszcze większy niż w przypadku zasady pierwszej: prawa jakie państwa mogą ustanawiać w celu uregulowania sposobu korzystania z własności mogą być takie, „jakie uznane zostaną za konieczne” do realizacji owego celu. Skarżący muszą wykazać, że zostali zobowiązani do ponoszenia nadmiernych ciężarów, tak jak w przypadku systemu czynszów regulowanych, który przez 11 lat nakładał bardzo poważne ograniczenia na prywatnych właścicieli nieruchomości (Hutten-Czapska v. Poland).
Obowiązki urzędników
Działanie polegające na konfiskacie lub innej ingerencji w prawo własności jest zazwyczaj podejmowane przez prawodawców, wyższych urzędników oraz sądy, jednakże celnikom i urzędnikom skarbowym, organom wydającym koncesje, urzędnikom zajmującym się sprawami z zakresu kontroli najmu i innym urzędnikom mogą również przysługiwać uprawnienia w tym zakresie. Muszą oni upewnić się, czy:
- 1. posiadają podstawę prawną dla swoich działań;
- 2. realizują cel publiczny;
- 3. zachowana została sprawiedliwa równowaga pomiędzy interesem jednostki i interesem ogólnym.
Prawo do edukacji (artykuł 2)
„Nikt nie może być pozbawiony prawa do nauki”, co w praktyce oznacza prawo dostępu do takiej edukacji jaką państwo zobowiązało się zapewnić i jaka zgodna jest z obowiązującymi przepisami tego państwa. Prawo może, na przykład, uczynić edukację obowiązkową do pewnego wieku, zezwalać na edukację domową (lub jej zakazać), oraz pozwalać szkołom na wydalanie krnąbrnych uczniów. Artykuł nie wymaga ustanowienia żadnego szczególnego systemu edukacji, tym bardziej zagwarantowania dostępu do konkretnej szkoły. Jest neutralny zarówno w odniesieniu do edukacji publicznej jak i prywatnej oraz był interpretowany jako gwarantujący możliwość otwierania szkół prywatnych.
131. Edukacja, która jest zapewniona przez państwo, zarówno publiczna jak i prywatna, musi uwzględniać religijne i filozoficzne przekonania rodziców. Jednakże, tak długo, jak program nauczania i samo nauczanie są obiektywne i pluralistyczne, fakt, iż może to kolidować z przekonaniami niektórych rodziców nie jest uznawany za naruszenie.
Prawo do wolnych wyborów (artykuł 3)
Artykuł ten nie tyle zapewnia pewne prawa co wprowadza obowiązek po stronie państw do „organizowania w rozsądnych odstępach czasu wolnych wyborów, opartych na tajnym głosowaniu, w warunkach zapewniających swobodę wyrażania opinii ludności w wyborze ciała ustawodawczego”. Niemniej, Trybunał wywodzi z tego obowiązku prawo głosu oraz prawo do kandydowania w wyborach.
133. Artykuł nie wymaga żadnego szczególnego systemu wyborczego, zatem państwa mają dużą swobodę w zakresie tego, jak chcą uregulować kwestie związane z wyborami, w tym warunki, jakie muszą spełnić potencjalni kandydaci na dany urząd. Jednakże, zasada powszechnego prawa wyborczego jest bardzo silna, w związku z czym państwa będą zobowiązane dokładnie uzasadnić utratę praw wyborczych przez jednostkę lub grupę osób, na przykład więźniów.
