Prawo do poszanowania wolności osobistej poza wyjątkami przewidzianymi prawem jest jednym z najważniejszych elementów systemu konwencyjnego. Dlatego też artykuł 5 wyraźnie sankcjonuje zasadę domniemania niewinności, zarówno w sensie pozytywnym jak i negatywnym: „Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo (…)”
Na utratę wolności składają się dwa elementy: umieszczenie w specjalnym miejscu na nieoznaczony okres czasu oraz brak zgody osadzonego. Nie jest wymagane fizyczne zamknięcie. Ponadto, niektóre przypadki kontroli dużej liczby osób ze względów bezpieczeństwa nie stanowią pozbawienia wolności na podstawie tego artykułu - na przykład kontrola tłumu podczas imprez sportowych lub na autostradach w przypadku wypadku. Trybunał również stwierdził w świetle szczególnych okoliczności sprawy, że artykuł 5 nie ma zastosowania kiedy demonstranci, używający przemocy, dla celów bezpieczeństwa publicznego zostali przez kordon policji uwięzieni na kilka godzin w wąskim obszarze miasta. (Austin and others v. the United Kingdom).
Trybunał podkreślił, że ochrona przed arbitralnością stanowi istotę artykułu 5, co daje prawo do bezpieczeństwa jak i wolności oraz wymaga aby we wszystkich sprawach wszelkie procedury zostały spełnione. Gdy w jednej ze spraw cudzoziemiec ścigany za zabójstwo w Państwie A ze względów prawnych nie mógł zostać wydany, policja zatrzymała go siłą i przewiozła samochodem na granicę z Państwem B, z którego mogła zostać wykonana ekstradycja. Trybunał uznał, że zatrzymanie, które miało na celu obejście przepisów dotyczących ekstradycji, miało charakter arbitralny i było sprzeczne z artykułem 5 (Bozano v. France).
W odróżnieniu od artykułu 3, prawo do wolności nie jest absolutne (zob. pkt. 17 powyżej); istnieją oczywiście uzasadnione powody, dla których społeczeństwo może wymagać, aby pozbawić osobę wolności ze względu na interes ogólny, w szczególności kiedy działania takich osób zagrażają innym lub im samym. Prawo to podlega sześciu wyjątkom w sposób wyczerpujący wskazanym w ustępie 1 (lit. a-f). Funkcjonariusze odpowiedzialni za wykonywanie prawa, w szczególności posiadający kompetencje do aresztowania lub zatrzymania, odgrywają szczególną rolę w przestrzeganiu ograniczeń wskazanych w lit. od a do f, oraz szybkiego poddawania swoich działań i decyzji pod kontrolę sądową.
Sześć wyjątków, kiedy pozbawienie wolności jest dopuszczalne:
- (a) Osoba może zostać zatrzymana lub aresztowania w wyniku skazania przez właściwy sąd;
- (b) Osoba może zostać zatrzymana lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;
- (c) Osoba może zostać zatrzymana lub aresztowania, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnienia takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;
- (d) Nieletni (osoba poniżej 18 roku życia) może zostać zatrzymany w celu zapewnienia mu wykształcenia lub w celu postawienia go przed właściwym poza karnym organem w toczącym się postępowaniu (np. ustanowienie nadzoru wychowawczego nad nieletnim; natomiast postępowania karne są ujęte w podsekcji c);
- (e) Osoby z chorobami zakaźnymi, umysłowo chore, alkoholicy, narkomani lub włóczędzy mogą zostać zatrzymane;
- (f) Można zatrzymać lub aresztować osobę w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osobę, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.
W odniesieniu do wszystkich powyższych sześciu przypadków występuje dodatkowa szczególna przesłanka, tj. aby zatrzymanie lub aresztowanie było zgodne z ustawą. Nie oznacza to jedynie, że środki muszą być zgodne z prawem i procedurami na szczeblu krajowym, które są dostępne i przewidywalne, ale stosowanie tego prawa musi być również zgodne z Konwencją, tj. cel musi być wskazany w lit. a-f.
Zatrzymanie lub aresztowanie w celu spełnienia obowiązku prawnego (lit. b) obejmuje takie działania jak ustawienie blokady drogowej, przeprowadzenie wyrywkowej kontroli na zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu lub kontroli tożsamości oraz inne typowe czynności dokonywane przez organy policyjne. Wszelkie wypadki pozbawienia wolności mogą mieć miejsce w ostateczności, tj. gdy osobie została dana możliwość dobrowolnego wykonania obowiązku. Muszą być również proporcjonalne oraz mieć na celu zapewnienie wykonania określonego w ustawie obowiązku, a nie wymierzenie kary.
Aresztowanie lub zatrzymanie ze względu na podejrzenie popełnienia czynu zabronionego (lit. c) jest najczęściej stosowaną instytucją, ale również tą, z którą występuje najwięcej problemów. Aresztowanie musi być poparte uzasadnionym podejrzeniem a jego celem powinno być postawienie zarzutów a nie zdobywanie informacji, które mogły być jedynie podstawą do ich postawienia. Jednakże Trybunał akceptuje, że pewien okres czasu niezbędny do przesłuchania jest dopuszczalny; może on być w niektórych sprawach dłuższy, np. przy podejrzeniu popełnienia aktów terrorystycznych, ze względu na trudności w uzyskaniu twardych dowodów aby postawić zarzuty.
Trybunał nie zdefiniował pojęcia „osoby umysłowo chorej” (lit. e), ponieważ postęp wiedzy w zakresie nauk medycznych i zmieniające się kryteria ocen ciągle ewoluują. Najbezpieczniejszym sposobem działania funkcjonariuszy jest dokonywanie zatrzymań osób (i ich detencja) na podstawie obiektywnej i aktualnej opinii medycznej. Miejsce, w których osoby takie są przetrzymywane i warunki w nim panujące muszą być odpowiednie do sytuacji. Umieszczenie osoby chorej umysłowo w domu pomocy społecznej może zostać uznane za pozbawienie wolności.
W kontaktach z osobami umysłowo chorymi, alkoholikami, włóczęgami lub narkomanami (lit. e), Trybunał wymaga działań proporcjonalnych do zachowania takich osób. W jednej ze spraw, osoba która się upiła i wszczęła kłótnię w urzędzie pocztowym, została zabrana przez policję do izby wytrzeźwień na sześć godzin. Nie było jednak dowodów aby osoba ta stanowiła zagrożenie dla innych lub siebie samej, nadto nic nie wskazywało, aby była długotrwale uzależniona od alkoholu. Policja miała inne alternatywne możliwości działania (np. zawiezienie tej osoby do domu aby wytrzeźwiała). Trybunał stwierdził, że „pozbawienie wolności osoby jest tak poważnym środkiem, że jest ono usprawiedliwione wyłącznie w sytuacji, w której inne mniej surowe środki zostały rozważone i uznane za niewystarczające w celu zabezpieczenia osoby lub interesu publicznego” (Witold Litwa v. Poland).
Pozbawienie wolności w trakcie wydalenia lub ekstradycji (lit. f) może mieć miejsce w specjalnej jednostce penitencjarnej przystosowanej do przyspieszonych postępowań w takich przypadkach, jednak jedynie przez krótki czasu (siedem dni zostało uznane za dopuszczalne Saadi v. UK). Pozbawienie wolności może mieć również miejsce poza jednostką do tego przeznaczoną: naruszenie stwierdzono w przypadku umieszczenia osób ubiegających się o azyl w strefie tranzytowej lotniska przez dwadzieścia dni, a następnie deportowania tych osób. Teoretycznie mogli oni swobodnie wyjść, w praktyce jednak nie mieli dokąd się udać oraz byli pozbawieni opieki socjalnej i prawnej. Gwarancje wynikające z artykułu 5 nie zostały zapewnione (Amuur v. France).
Ustęp 2 artykułu 5 wymaga aby każdy, kto został zatrzymany, został niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach. Stanowi to podstawowe prawo do uzyskania, w sposób prosty i nietechniczny, informacji dlaczego dana osoba zostaje pozbawiona wolności, tak by osoba taka mogła zaprzeczyć popełnianiu czynu zabronionego lub podważyć zasadność pozbawienia wolności, o ile to konieczne przed sądem (zob. artykuł 5 ust. 4 poniżej). Wymaganym zrozumiałym językiem może być język obcy lub na przykład język migowy jeżeli osoba zatrzymana jest niesłysząca. Na pytanie o spełnienie przesłanki „niezwłoczności” należy odpowiedzieć w świetle okoliczności danej sprawy. Według Trybunału osoba pozbawiona wolności powinna oczekiwać informacji „w kilka godzin od zatrzymania”. Podobnie poziom szczegółowości udzielanych informacji może się różnić w zależności od sprawy: w niektórych sprawach dotyczących podejrzenia o terroryzm Trybunał uznał, że podanie powodów może być krótsze i mniej szczegółowe niż w normalnych sprawach, aby zachować w tajemnicy to, jakie informacje władze już posiadają a jakich nie. W bardzo rzadkich przypadkach informacja może zostać udzielona pełnomocnikowi osoby pozbawionej wolności (np. kiedy stan umysłowy danej osoby uniemożliwia jej zrozumienie takiej informacji).
Ustęp 3 wymaga aby każdy zatrzymany lub aresztowany ze względu na podejrzenie popełnienia czynu zabronionego został niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i miał prawo być sądzonym w rozsądnym terminie albo zwolnionym na czas postępowania. Mechanizm ten musi działać z urzędu; osoba zatrzymana lub aresztowana nie musi się o to dodatkowo ubiegać (inaczej niż w przypadku ust. 4 poniżej). Osoba do której doprowadza się zatrzymanego lub aresztowanego może być sędzią lub innym urzędnikiem, jeżeli osoba taka jest niezależna od władzy lub stron postępowania i nie jest stronnicza. Chodzi o to, aby osoba taka potrafiła odnieść się do okoliczności sprawy, ustalić czy zatrzymanie lub aresztowanie były zasadne, a w przypadku gdy tak nie było, do zwolnienia takiej osoby. Znaczenie pojęcia „niezwłocznie” może się różnić w zależności od okoliczności sprawy, jednakże najczęściej uznaje się, że jest to następny dzień. Trybunał uznał cztery dni za maksimum, przy czym krótszy okres może być także uznany za sprzeczny z Konwencją. Decyzja w sprawie poręczenia majątkowego może być podjęta w tym samym czasie lub niedługo potem. Trybunał wymaga wykazania, że stosowanie aresztu tymczasowego w trakcie procesu jest zasadne (np. kiedy występuje wysokie prawdopodobieństwo ucieczki aresztowanego) w oparciu o odpowiednio zbadane okoliczności danej sprawy w świetle ogólnego domniemania niewinności. Obowiązek prowadzenia postępowania bez zbędnej zwłoki dotyczy zarówno prokuratorów, sądów jak i policji. Wszyscy powinni współpracować do samego końca.
Ustęp 4 stanowi konwencyjną zasadę „habeas corpus”, stanowiącą, że każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do „odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem”. Z tego prawa nie można skorzystać w celu podważenia zasadności pozbawienia wolności w wyniku sankcji karnej (artykuł 5 ust.1 lit. a). Proces powinien mieć kontradyktoryjny charakter, gdzie obie strony mają „równość broni”, co przejawia się w tym, że osoba zatrzymana lub aresztowana oraz jej pełnomocnik muszą mieć zapewniony dostęp do kluczowych dokumentów na podstawie których wnioskowano o areszt lub zatrzymanie. „Niezwłocznie” oznacza, że przedstawienie sprawy sądowi powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki (np. ze względu na opóźnienie w tłumaczeniu dokumentów badanych przez sąd w trakcie postępowania). W przypadku, kiedy to sąd orzeka o zatrzymaniu lub aresztowaniu, uznaje się, że obowiązek ten został spełniony. Przedmiotowe prawo zawiera w sobie prawo do okresowej kontroli następczej zasadności pozbawienia wolności.
Ustęp 5, każdemu, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią artykułu 5 zatrzymanie lub aresztowanie, gwarantuje prawo do odszkodowania. Za zapewnienie tego prawa są odpowiedzialne inne podmioty, niż funkcjonariusze którzy posiadają kompetencje do dokonania zatrzymania lub aresztowania, jednakże samo istnienie tego prawa może stanowić dla owych funkcjonariuszy silny bodziec do przestrzegania prawa gwarantowanego przez artykuł 5. Niezastosowanie się do niego może kosztować Państwo sporo pieniędzy.
